Świat megalitów (1)

Świat megalitów (1)

W wielu krajach świata można jeszcze dziś spotkać potężne, kamienne i kamienno-ziemne konstrukcje pochodzące z bardzo odległej przeszłości. Są one rozsiane po Europie, Azji, Afryce
i po wyspach Oceanu Spokojnego.

Najwięcej takich konstrukcji można spotkać w Europie zachodniej i północnej, na brzegach Morza Śródziemnego, w Zachodniej Azji i Północnej Afryce. Występują także we Wschodniej i Południowej Azji. Nazywa się je powszechnie megalitami (gr. megas – wielki, lithos – kamień). Przez setki lat mieszkańcy wymienionych obszarów, zwyczajni ludzie wiedzeni ciekawością, uczeni i myśliciele zastanawiali się kto, kiedy i dlaczego wznosił tak pracochłonne i potężne budowle. Odpowiedzi na te pytania pojawiły się stosunkowo niedawno, w ciągu ostatnich 150 lat badań archeologicznych prowadzonych na całym globie, a w szczególności na obszarze Starego Świata.

Najstarsza w Turcji
Najstarsza struktura tego typu została zbudowana bardzo wcześnie, bo już 9500 lat przed Chr. Archeolodzy odkryli jej pozostałości w miejscowości Göbekli Tepe w Anatolii (wschodnia Turcja). Okolicę zamieszkiwali wtedy mocno mobilni łowcy i zbieracze, którzy nie budowali jeszcze stałych wiosek i nie zajmowali się uprawą roli lub hodowlą. Byli jednak na tyle dobrze zorganizowani i pomysłowi, by wznieść z kamienia swoje sanktuarium, którego okazałe pozostałości przetrwały aż do naszych czasów. Już 10 tys. lat przed Chr., w samym końcu plejstocenu funkcjonowało tu miejsce kultu, które czciły plemiona łowców wędrujące po okolicy. Około 9600 lat przed Chr. na tutejszym płaskowyżu rozpoczęto budowę okazałej megalitycznej świątyni z kamienia pochodzącego z pobliskich złóż skały macierzystej (wapienia) widocznych na powierzchni. To właśnie z wapienia wzniesiono okrągłe struktury z wielkimi, rzeźbionymi filarami w kształcie litery T. Struktury te miały od 10 do 30 metrów średnicy. W ich ściany, wzniesione z bloków wapienia, wbudowano liczące od 1,5 do 2 m wysokości wapienne filary. Powierzchnia filarów była ozdobiona płaskorzeźbami obrazującymi zwierzęta, rzadziej ludzi, a także symbole i piktogramy. Okrągłe założenia posiadały podłogi z pokruszonego i wypalonego wapienia. Wielkość filarów z Göbekli Tepe robi wrażenie nawet dzisiaj. Większość z nich ważyła od 10 do 20 ton. W pobliskim kamieniołomie, położonym około 500 metrów od stanowiska odkryto niewykończony filar, którego ciężar ocenia się na około 50 ton. Budowniczowie kompleksu musieli być zatem na tyle liczni, by jedynie siłą ludzkich mięśni móc przemieszczać tak potężne bloki kamienne. Dysponowali odpowiednimi linami, rolkami i belkami drewnianymi, które służyły do transportu i ustawiania bloków. Bloki i filary wykuwali za pomocą prostych, kamiennych narzędzi. Do wykucia, transportu i ustawienia kamiennych elementów kompleksu potrzeba było aż 500 osób.
Niezwykłe, że całą tę imponującą budowlę wznieśli ludzie, którzy nie uprawiali jeszcze roli, nie dysponowali narzędziami z metalu, kołem i pismem i nie wytwarzali ceramiki. Zamieszkiwali jednak obfitujący we wszelkie zasoby naturalne obszar: wapienny płaskowyż w pobliżu doliny górnego Eufratu, pocięty licznymi strumieniami i porośnięty w czasach późnego plejstocenu dość gęstymi lasami i zaroślami. W pobliżu znajduje się wulkan Karaca Dağ. Nawet w chłodnym okresie tzw. młodszego Dryasu (10 tys.-9500 przed Chr.) warunki naturalne były tu bardzo korzystne. Głównym źródłem pożywienia było dla tutejszych plemion polowanie na dzikie zwierzęta i zbiór jadalnych elementów dziko żyjących roślin. Polowano na dziki, jelenie, dzikie kozy, onagry i gazele. Ich wyżywienie było obfite i zdrowe.

Miejsce spotkań
Zbudowane przez nich sanktuarium w Göbekli Tepe było miejscem pielgrzymek i rytualnych biesiad dla łowców i zbieraczy koczujących w okolicy i przybywających tu z miejsc oddalonych nawet o 150 kilometrów. Czczono tu przede wszystkim zmarłych przodków i uprawiano szamańskie kulty, na co wskazuje ikonografia wielkich filarów. Podobne sanktuarium powstało 500 lat później w pobliskim Nevalı Çori. Oznacza to, że budowa megalitycznych świątyń poprzedzała zarówno wprowadzenie rolnictwa i metalurgii, jak i budowę pierwszych miast na Bliskim Wschodzie. Sanktuarium Göbekli Tepe istniało w czasach tzw. preceramicznego neolitu, czyli aż do VIII tysiąclecia przed Chr. To właśnie w tym zakątku Żyznego Półksiężyca mieszkańcy udomowili pierwsze rośliny uprawne i zajęli się uprawą roli. Zmiany klimatyczne na przełomie plejstocenu i holocenu były tylko jedną z przyczyn tych zmian.
To właśnie na zboczach Karaca Dağ po raz pierwszy udomowiono i zaczęto uprawiać pszenicę samopszę (Triticum monococcum), od której wywodzi się wiele uprawianych do dziś odmian uprawnej pszenicy. Dzika odmiana tego zboża do dziś porasta tereny północnej części Żyznego Półksiężyca. Badania genetyczne wskazują, że po raz pierwszy uprawiano je w masywie Karaca Dağ. Tutejsi łowcy i zbieracze zaczęli się osiedlać i zajęli się uprawą zbóż. Starali się przejąć kontrolę nad poszczególnymi terenami i bronić ich przed konkurencyjnymi grupami. Wzrastająca populacja przechodziła na osiadły tryb życia i szukała nowych źródeł utrzymania. Przez cały czas sanktuarium Göbekli Tepe było miejscem spotkań i uroczystości religijnych dla konkurujących ze sobą grup. Jednak kolejne sanktuaria budowane na miejscu starych nie były już tak okazałe, jak pierwsze budowle. W końcu, około 8000 lat przed Chr. sanktuaria zostały zasypane ziemią i kamieniami, a całe stanowisko opuszczone. Mieszkańcy regionu najprawdopodobniej opuścili okolice Göbekli Tepe i osiedlili się gdzie indziej.

Kamienny krąg
Około 7000 lat przed Chr. megalityczne budowle zaczęli wznosić także mieszkańcy dzisiejszego Izraela. Rolnicy zamieszkujący wtedy (w okresie preceramicznego neolitu) wybrzeże Morza Śródziemnego wznieśli kamienny krąg w Atlit Yam, w miejscu znajdującym się dziś pod wodami Morza Śródziemnego, około kilometra na zachód od obecnej linii brzegowej. Wzrastający po epoce lodowej poziom morza przyczynił się do zatopienia tego miejsca. Zanim to nastąpiło, mieszkańcy wioski zdążyli wznieść kamienny krąg z ważących 600 kg głazów wokół miejscowego źródła. Kamienie ozdobili wyrytymi na ich powierzchni okręgami. W tym samym czasie łowcy i zbieracze z obszaru dzisiejszej Portugalii również zaczęli stawiać pionowe, kamienne monumenty. Ustawiane tutaj kamienie były totemami i znacznikami terytorium poszczególnych grup.
Także tutaj mieszkańcy eksploatowali miejscowe środowisko wszechstronnie i na wielką skalę na długo przed wprowadzeniem rolnictwa. Konkurencja o zasoby naturalne wzmagała się, więc kolejne grupy ustawiały pionowe kamienie (menhiry), by oznaczyć swoje terytorium. Kolejne plemiona osiedlały się na określonych terytoriach i dbały o ochronę swoich praw do ziemi, na której mieszkały i z której żyły. 6000 lat przed Chr. na terenie Portugalii zaczęto wznosić kamienne kręgi złożone z pionowych głazów, czyli tzw. kromlechy.

Szymon Modzelewski