Starsze od Świąt

Starsze od Świąt 

Zanim przeniknęły do kultury chrześcijańskiej, zwyczaj ich zdobienia miał zapewnić trwałość świata, leczyć choroby i chronić przed złem.

Tak jak podczas kolacji wigilijnej dzielimy się opłatkiem, tak podczas śniadania w niedzielę wielkanocną dzielimy się jajkiem, które w Wielką Sobotę wraz z innymi produktami zanosimy w koszyczku do świątyni, by zostało poświęcone. Każdy z pokarmów w koszyczku ma swoją symbolikę, ale to jajo można powiedzieć ma najbardziej zaszczytną z nich, gdyż jest symbolem życia. Może właśnie z tego względu jest ono najbardziej strojne, udekorowane i reprezentacyjne w tym wielkanocnym zestawie. 

To barwne jajo w różnych regionach kraju, a nawet świata przybiera różną nazwę, ale najbardziej znanym określeniem jest pisanka. Najstarsze pisanki pochodzą z terenów Temerskiej Mezopotamii, gdyż zwyczaj malowania jajek znany był już w czasach cesarstwa rzymskiego, o czym wspominali: Owidiusz, Pliniusz Młodszy i Juwenalis. Jajko w starożytności było przedmiotem kultu, jako symbol świata, płodności, życia i zdrowia. Persowie wierzyli, że świat wykluł się z jajka – białko stało się słońcem, żółtko zaś księżycem. A według mitologii germańskiej jajka znosił zając, jako zwierzę poświęcone bogini. 

Przenosząc się na ziemie polskie, to najstarsze pisanki odnaleziono podczas wykopalisk archeologicznych w pozostałościach grodu na opolskiej wyspie Ostrówek, które pochodziły z końca X w.  Były to skorupy jaj i pisanki wykonane z gliny. 

Symbol rodzącego się życia

Zanim pisankę włączono w procesie chrystianizacji do elementów symboliki wielkanocnej, dekorowanie skorupki miało na celu spotęgować jego cudowne własności. Uważano bowiem, że jajko chroni przed złem, używano go do leczenia chorób i łagodzenia bólu, turlając jajko po ciele cierpiącego nieszczęśnika. Jajko pełniło również funkcję „kamienia węgielnego”, zakopywano je w miejscu, gdzie miał powstać nowy budynek, by zło trzymało się z daleka. Zdobiono je także w celach magicznych, gdyż wierzono, że zwyczaj ten zapewnia trwałość świata. Nie bez znaczenia pozostawały motywy dekoracyjne, jak np. elementy solarne symbolizujące odrodzenie i wieczność, czy figury geometryczne mówiące o nieskończoności.

Natomiast jedna z legend głosi, że to dzięki św. Magdalenie tradycja ta przeniknęła do kultury chrześcijańskiej. Otóż, gdy Święta dowiedziała się o zmartwychwstaniu Jezusa, pobiegła do domu, gdzie ku jej zaskoczeniu jajka stały się  czerwone. Ogłosiła to apostołom i pokazała im to niezwykłe znalezisko. Z tych kolorowych jajek miały podobno wykluć się barwne ptaki, które poleciały obwieszczać na całym świecie Dobrą Nowinę.

Tradycja i kultura

Jak już zauważyliście ozdabianie jaj to zwyczaj, który ma bardzo bogatą historię i wiąże się z wieloma symbolicznymi znaczeniami. W Polsce malowanie jajek na Wielkanoc stanowi od wieków ważny elementem tradycji i kultury. Dawniej ozdabianiem pisanek zajmowano się w Wielki Piątek i była to czynność zarezerwowana wyłącznie dla dziewcząt. A wodą, w której gotowały się jajka myły włosy, gdyż wierzono, że dzięki temu włosy stawały się gęste i nabierały blasku. Ponadto pisanki służyły dziewczynom jako wykup w śmigus-dyngus, by uniknąć polania wodą. Tradycja mówi również o tym, że panna wręczała najładniejsze malowane jajko kawalerowi, którego darzyła względami. Jeśli chłopak odwdzięczył się podobnym podarunkiem, świadczyło to o odwzajemnionym uczuciu. 

Pisanki były także popularnym wielkanocnym podarunkiem. A dzieci, niczym kolędnicy chodziły od domu do domu, śpiewając wielkanocne oracje, za co otrzymywały pisanki. Popularne były także różne wielkanocne gry i zabawy z wykorzystaniem pisanek. Urządzano tzw. burdę, czyli rzucanie do siebie jajkami. 

Kraszanka, drapanka...

Pisanka swą nazwę zyskało od polskiego słowa „pisać”. Zapewne wiecie, że zdobień dokonywano nie tylko pisząc po skorupce, bo pomysłów na zdobienie jest mnóstwo, od tradycyjnych kąpieli w łupinach cebuli czy w obierkach buraka, po bardziej eksperymentalne i nowoczesne, do których używa się różnych farb, brokatów, naklejek itd. Na wschodzie i w centrum kraju najpopularniejsze jest zdobienie woskiem, na Śląsku zaś popularne są kraszanki. Technika ta polega na wydrapywaniu zabarwionego jajka ostrym narzędziem, co pozwalało na misterne dekoracje. 

Najlepszym dowodem na różnorodność zdobnych jaj jest kolekcja ponad 2500 pisanek z różnych zakątków świata, które w swoich zbiorach posiada Muzeum Pisanki w Ciechanowcu. Znajduje się ono w zabytkowym dworze ziemiańskim z 1858 r. na terenie Muzeum Rolnictwa im. ks. Krzysztofa Kluka.

Muzeum zostało utworzone w 2004 r., gdy ciechanowieckiemu muzeum, swoją liczącą 1,5 tys. kolekcję pisanek przekazała prof. Irena Stasiewicz-Jasiukowa. W zbiorze znajdują się jaja kurze, kacze, gęsie, ale i pisanki z jaj pawich, łabędzich, bocianich, a nawet tak egzotycznych jak jaja strusie, pingwinów, emu oraz mew.

Te niezwykłe dzieła sztuki wykonane są różnymi technikami, m.in. poprzez grawerowanie lub rycie – wydrapywanie ostrym narzędziem motywów na wcześniej pomalowanych jajkach. Kolejna technika, którą zdobione są wydmuszki, to jest oklejanie tradycyjnie kolorowym, błyszczącym papierem, świecidełkami, czy też koralikami. Niektóre jajka oklejone są sitowiem i przędzą, ale również przeróżnymi ziarnami, np. ryżu, gryki lub nasionami ogórków. Jak można zobaczyć na ekspozycji, pisanki są też zdobione techniką batikową, czyli pisaniem woskiem, malarską z użyciem farb olejnych, akrylowych czy plakatowych. Na innych nanoszona jest też grafika, a nawet wycinane wzory ażurowe w skorupce. Kilka z nich możemy państwu zaprezentować dzięki życzliwości muzeum, które udostępniło nam zdjęcia autorstwa Moniki Garalowskiej i Katarzyny Sawczuk. 

Arleta Wencwel-Plata
Zdjęcia: Muzeum Pisanki w Ciechanowcu
 14 stacji Drogi krzyżowej, wyk. Anna Nowicka.Oklejanka łowicka, wyk. Władysława Muras. Aplikacyjna pisanka kurpiowska, wyk. Krystyna Fabisiak. Seria pięciu pisanek z bocianami na symbolicznym gnieździe, wyk. Małgorzata Staroń. Seria pisanek rytowniczych przedstawiających stacje Drogi krzyżowej, wyk. Kazimierz Bondaryk