Czas przemian

Czas przemian

Kryzys klimatyczny IV tys. przed Chr. dość mocno odbił się na społecznościach zamieszkujących Europę. Bardzo zaawansowane społeczności zamieszkujące Półwysep Bałkański oraz terytoria Rumunii i Ukrainy zaczęły przeżywać trudne do przezwyciężenia problemy.

Rozwinięte kultury istniejące od ok. 4500 lat przed Chr. (Gumelnita-Karanovo, VI-Kodżadermen, Cucuteni-Tripolje) zajmowały terytoria leżące nad brzegami Morza Czarnego od Bosforu po dolinę Dniepru. Ten wielki zespół kultur można z powodzeniem nazwać europejską protocywilizacją, jak robią to niektórzy specjaliści.

Wielkie osiedla
Ludność kultury trypolskiej zamieszkiwała wielkie osady, liczące nawet 14 tys. mieszkańców i zajmujące 250-335 hektarów (jak np. Talianki, czym Majdaneckie w obwodzie czerkaskim na Ukrainie). Były to wielkie osiedla, porównywalne z miastami Sumeru i Egiptu, a nieraz od nich większe. Ich mieszkańcy zajmowali się rolnictwem i hodowlą, wytwarzali narzędzia z krzemienia i miedzi, produkowali tkaniny. W tych rozwiniętych kulturach pojawiły się pierwsze próby opracowania pisma, o czym świadczą tabliczki z Tartarii (Rumunia) i Gradesznicy (Bułgaria). Bogate groby książęce z nekropolii w Warnie (4600-4200 przed Chr.) zawierające bardzo liczne wyroby ze złota, miedzi, kamienia i muszli są świadectwem istnienia bogatych i wpływowych elit. Koncentracja złotych przedmiotów w Warnie przewyższa ilość wyrobów z tego metalu znanych z całego ówczesnego świata. Na wielu stanowiskach odkryto pozostałości ówczesnych świątyń. W kopalniach Ai-Bunar w Bułgarii na dużą skalę wydobywano miedź, tak samo jak na Wołyniu i nad Dnieprem.
Ale w IV tys. przed Chr. wzrost nadczarnomorskich kultur został zahamowany. Zadziałały niekorzystne zmiany klimatu, które zmusiły wielu mieszkańców Europy do zmiany sposobu gospodarowania i trybu życia. Na obszarach stepu pontyjskiego ludzie przeszli od półosiadłego rolnictwa do koczowniczego pasterstwa. Jeszcze większe zmiany przyniosło udomowienie konia przez społeczności tzw. kultury chwałyńskiej znad Wołgi i kultury Botai ze stepów kazachskich pomiędzy 4800 a 3000 r. przed Chr. Nomadzi mogli się teraz przemieszczać na znaczne odległości. Na stepie pojawiły się nowe kultury nomadów: Srendij Stog, a pod koniec IV tys. przed Chr. kultura grobów jamowych, obydwie związane z ludnością mówiącą wczesnymi językami z grupy indoeuropejskiej.

Migrujący koczownicy
Koczownicza ludność praindoeuropejska ze stepu migrowała na zachód, do doliny Dunaju i na Półwysep Bałkański. Migrujący na zachód koczownicy ze stepu pontyjskiego przynieśli do Europy swoje dialekty, z których później wykształciły się języki należące do rodziny indoeuropejskiej. Ich ekspansja była mieszaniną podbojów militarnych i pokojowej asymilacji miejscowej ludności. W III tys. przed Chr. rozprzestrzeniła się w środkowej Europie mająca stepowe korzenie ludność tzw. kultury ceramiki sznurowej. Nowi przybysze ze stepu pontyjskiego pozostawili po sobie głównie cmentarzyska z grobami obficie zaopatrzonymi w broń i inne dary. Model cywilizacyjny reprezentowany przez kultury bałkańskie i kulturę trypoliską upadł i został zastąpiony tym, który przynieśli ze sobą najeźdźcy. Koczownicy kultury grobów jamowych zasymilowali zresztą sporą część ludności kultury trypolskiej, która przejęła ich zwyczaje i język. Przykładem takiej asymilacji jest tzw. kultura Usatowo, która kwitła na zachodnim wybrzeżu Morza Czarnego pomiędzy 3500 a 3000 r. przed Chr.
Osuszenie i oziębienie klimatu sprawiło, że dawne struktury europejskiej protocywilizacji były już nie do utrzymania. Przybysze ze stepu przynieśli ze sobą elitarną strukturę społeczną opartą o etos wojownika, a także transport kołowy i konie. Mieli potężną przewagę militarną nad mieszkańcami Starego Kontynentu, którzy nie dysponowali tak zaawansowaną bronią i możliwością szybkiego przemieszczania się. Wraz z nimi rozprzestrzeniał się ich język, z początku elitarny, później naśladowany i przejmowany przez mieszkańców kontynentu. Właśnie wtedy kształtowało się językowe i kulturowe oblicze Europy, jaką znamy dziś.

Kopalnie krzemienia
Dolinę środkowego Dunaju zdominowała kultura badeńska (3700-2800 przed Chr.), której ludność była już przynajmniej w części indoeuropejska i spalała swoich zmarłych na stosach pogrzebowych, chowając ich szczątki w charakterystycznych urnach. W dolinie Łaby, na ziemiach polskich, na Podolu i Wołyniu rozwijała się tzw. kultura amfor kulistych (3100-2600 przed Chr.). Jej ludność trudniła się głównie pasterstwem, a w mniejszym stopniu rolnictwem. Zamieszkiwała półstałe lub okresowe osady zabudowane ziemiankami, lub domami o konstrukcji słupowej. To m.in. oni eksploatowali kopalnię krzemienia pasiastego w Krzemionkach. W tym samym czasie na dalekim zachodzie Europy budowano właśnie najstarszą strukturę megalityczną w Stonehenge (tzw. Stonehenge I), wznoszoną ok. 3100 lat przed Chr.
Architektura megalityczna powstawała w IV tys. przed Chr. w regionie śródziemnomorskim i na atlantyckim zachodzie Europy. Kontynent jednak zmieniał się. Pojawiły się pierwsze drogi, przebiegające na terenach bagiennych po drewnianych pomostach, takich jak ten, który odkryto w Dümmer w północnych Niemczech. W całej Europie powstawały głębinowe kopalnie krzemienia. Największe z nich były jednak kopalnie w Krzemionkach w Polsce, leżące na terenie obecnego powiatu ostrowieckiego w województwie świętokrzyskim. Dostarczała ona surowca do wytwarzania bardzo popularnych i poszukiwanych siekier krzemiennych i w mniejszym stopniu innych narzędzi. Mimo migracji i niekorzystnych zmian klimatu rozwijała się wymiana handlowa. Złoto pogrzebane w nekropolii w Warnie pochodziło aż z Kaukazu. Pomiędzy Basenem Paryskim, Wogezami i Alpami istniała intensywna wymiana surowców kamiennych. W regionie egejskim, który przez morze sąsiadował z rozwiniętymi kulturami Anatolii i wschodniej części Morza Śródziemnego dominowały społeczności rolników, pasterzy i rybaków.

Wyspecjalizowani rzemieślnicy
W okresie 5500-3500 przed Chr. i tu pojawili się wyspecjalizowani rzemieślnicy produkujący różne dobra, przede wszystkim ceramikę. Wzrastała powoli liczba i wielkość osad. Dimini w Tesalii i Knossos na Krecie osiągnęły ok. 2,5 ha powierzchni. Od przełomu V i IV tys. przed Chr. zaczęto w Grecji kontynentalnej i na wyspach wytwarzać oliwę z oliwek i wino. Wzrosła także skala produkcji tkanin. Poszczególne gospodarstwa domowe konkurowały między sobą i rozwijały własną produkcję. 3600-3500 lat przed Chr. rolnicy zaczęli zajmować w Grecji uprzednio nie uprawiane obszary marginalne.
Dawna struktura społeczna załamała się, a wspólna uprawa roli przez mieszkańców wiosek stała się przeszłością. Wielu ludzi szukało nowych źródeł utrzymania w dalekosiężnym handlu. Wiele nadbrzeżnych osiedli nastawiło się na wykorzystywanie możliwości, jakie rodził handel morski. Szlaki morskie połączyły różne zakątki regionu egejskiego. Egejscy kupcy i żeglarze utrzymywali kontakty handlowe z zachodnią Azją Mniejszą, Cykladami, Epirem i Dalmacją. Łodzie i wczesne statki woziły głównie ceramikę, obsydian i inne towary. Metalurdzy zaczęli produkować na większą skalę przedmioty z miedzi. Zaczął się import przedmiotów z miedzi i brązu, a potem także technologii metalurgicznych z Anatolii. Region egejski wkraczał w epokę brązu.

Tekst Szymon Modzelewski
Zdięcie: Grób kultury amfor kulistych