Z palmą kluczami a może lilią?

Z palmą kluczami a może lilią?

Św. Piotr, obraz Petera Rubensa 

W naszych kościołach na obrazach często widzimy świętych czy błogosławionych. Ale czy patrząc na nich wiemy, kim byli, czym się zajmowali, a nawet jak umarli? Pomogą nam w tym ich atrybuty. 

Nie tylko w kościołach spotykamy obrazy świętych. W wielu domach można znaleźć nieduże obrazki święte powkładane między kartki Biblii, w książeczki do nabożeństwa albo pochowane w szufladach. Czasami są to pamiątki po bliskich nam osobach, czasami przypominają o dniu przyjęcia chrztu, Pierwszej Komunii Świętej, bierzmowania i innych sakramentów. Na co dzień przypominają nam o modlitwie i wypełnianiu przykazań Bożych. Podobnie jak obrazy w kościołach, obok wizerunków Jezusa i Maryi, najczęściej przedstawiają świętych. Nawet jeżeli znamy ich imiona to często nie potrafimy powiedzieć coś więcej o ich działalności czy duchowości. Wtedy nie musimy chwytać za telefon i otwierać wujka Google lub inną przeglądarkę, sporo wyczytamy z wizerunku na podstawie tzw. atrybutów.

Nimb czy aureola

Atrybuty to znaki rozpoznawcze świętego lub błogosławionego namalowane na obrazie czy wyrzeźbione. Głównie są to przedmioty, ale też zwierzęta, rośliny i nie tylko. Najpierw tego rodzaju znaki rozpoznawcze przypisano ewangelistom i apostołom. Tak na marginesie do dzisiaj symbolami czterech ewangelistów są uskrzydlone postacie: człowieka, lwa, cielca lub wołu i orła. Człowieka przypisano św. Mateuszowi, lwa św. Markowi, cielca lub wołu św. Łukaszowi, a orła św. Janowi. Uzasadnienia takich znaków znajdziemy w Piśmie Świętym i ich życiu. Inną inspiracją do stworzenia symboli rozpoznawczych świętych stały się dzieła hagiograficzne opowiadające o ich życiu, śmierci, męczeństwie, a także o cudach zdziałanych za ich wstawiennictwem przez Boga.

Specjaliści dzielą atrybuty na uniwersalne, ogólne i indywidualne. Uniwersalne wskazują nam, że przedstawiona na obrazie postać jest osobą świętą. To znane nam dobrze aureola, nimb, czy baldachim. Jeśli blask otacza całą postać nazywa się go aureolą lub mandrolą. Natomiast świetlisty otok wokół głowy postaci to nimb. Jego kształt zależy od godności osoby przedstawionej. Nimb trójkątny przeznaczony jest wyłącznie dla wyobrażeń Trójcy Świętej, krzyżowy dla przedstawienia Chrystusa, a koliste i okrągłe dla świętych i błogosławionych, którzy szczególnie nas dzisiaj interesują.

Kolejne atrybuty - indywidualne dotyczą najczęściej jednego świętego. Na przykład, gdy postać na obrazie trzyma w ręce klucz wiadomo, że to przedstawienie św. Piotra, do którego Jezus powiedział, a św. Mateusz zapisał w Ewangelii: „Ty jesteś Piotr - Opoka, i na tej opoce zbuduję mój Kościół, a bramy piekielne go nie przemogą. I tobie dam klucze królestwa niebieskiego; cokolwiek zwiążesz na ziemi, będzie związane w niebie, a co rozwiążesz na ziemi, będzie rozwiązane w niebie”.  

Palmy i stokrotki

Trzecią grupę tworzą wspomniane chwilę temu atrybuty ogólne. Tu jeden atrybut na pewno będzie dotyczył wielu świętych. Tak jest w przypadku atrybutów florystycznych (roślinnych).

Kiedy na wizerunku przy kimś zauważymy gałązkę palmy, od razu możemy powiedzieć, że był męczennikiem, zginął za wiarę w Jezusa Chrystusa. „Symbol taki jako znak triumfu i zwycięstwa, znany już wcześniej w kulturach antycznych, przynależał wyobrażeniom męczenników już w pierwszych wiekach chrześcijaństwa. Gałązkę palmową rysowano w miejscach pochówku osób, które oddały życie w imię Chrystusa” - napisała w artykule o symbolice hagiograficznej świętych dominikańskich dr hab. Lucyna Maria Rotter. Przyjęcie tego symbolu w chrześcijaństwie miało podkreślić, że męczennik odniósł zwycięstwo nad śmiercią. 

Innym atrybutem z grupy roślin jest róża, która najczęściej może nam przypominać, że święty z nią namalowany był propagatorem modlitwy różańcowej. Wiadomo róża to symbol Różańca, na początku modlitwę różańcową nazywano nawet wieńcem z róż, bo każde „Zdrowaś Maryjo” było porównywane do róży ofiarowywanej Maryi. Ale namalowany przy świętym wieniec z róż i stokrotek przypomina też o jego pokorze i niewinności. Natomiast „w wypadku Świętej Róży z Limy atrybut ten ma uzasadnienie etymologiczne i wiąże się z imieniem świętej. Święta imię swoje zawdzięcza cudownemu wydarzeniu. Jej rodzice nieoczekiwanie znaleźli w kołysce późniejszej świętej cudownie kwitnącą różę, dlatego też takie „kwiatowe” imię nadali córce. Warto dodać, że zgodnie z przekazami hagiograficznymi, święta jako młoda dziewczynka w ogrodzie pomiędzy krzewami róż zrobiła sobie samotnię, w której czas spędzała na modlitwie” - napisała dr Rotter. Z kolei o czystości, dziewictwie, nieskazitelności, niezrównanym pięknie mówi nam biała lilia. Na dodatek to najpowszechniej występujący atrybut florystyczny. Już w Starym Testamencie, a potem w Nowym pojawiła się jej symbolika. Potem w przypadku przedstawień zwiastowania NMP, często ukazywano Archanioła Gabriela właśnie z lilią w ręku, podczas gdy druga lilia pojawiała się w wazonie obok klęczącej Maryi. Widzimy je też na Jasnogórskim wizerunku, dokładnie na płaszczu i sukni Matki Bożej znajduje się 66 lilii. Ten kwiat to nie tylko symbol czystości Maryi, ale także św. Józefa, św. Agnieszki, św. Katarzyny ze Sieny, św. Klary z Asyżu, św. Tomasza z Akwinu i innych świętych. Z roślinnych atrybutów wspomnę jeszcze o gałązce oliwnej. To często symbol świętego, który dążył do pokoju i zgody skłóconych stron.

Korona, a może czaszka

Do jednej z grup atrybutów należą takie, których powstanie wiąże się z wydarzeniem historycznym, w którym brał udział święty. Najczęściej są to budowle. I tak jeżeli obok świętego lub w jego ręku malarz umieścił makietę kościoła to mamy do czynienia z fundatorem lub założycielem świątyń lub klasztorów. 

Niektórzy zamiast kościoła trzymają w ręce berło - ozdobną pałkę, jeden z trzech najczęściej spotykanych symboli władzy królewskiej - obok korony i jabłka. Tak jest w przypadku portretowania świętych królów czy królowych, jak chociażby naszej Jadwigi Andegaweńskiej. Z kolei tiara to atrybut papieży. Ich strój zmieniał się przez wieki, my jesteśmy przyzwyczajeni do papieskiej, sięgającej kostek, białej sutanny zapinanej z przodu na guziki i piuski na głowie, stąd możemy nie pamiętać tiary. Ta papieska korona złożona z trzech diademów, wysadzana kamieniami szlachetnymi i perłami, ozdobiona została na szczycie małym krzyżem. W tej formie używana była przez papieży od przełomu XIII i XIV wieku do 1965 roku, kiedy Paweł VI przekazał ją na cele charytatywne. Na marginesie - nadal widnieje ona w godle Watykanu, ale nie ma jej już w herbie papieskim. Wycofał ją stamtąd jako pierwszy Benedykt XVI zastępując mitrą i paliuszem. Natomiast pastorał w ręku świętego to symbol związany z biskupami i opatami klasztorów.

Wśród atrybutów świętych, które mogą nas zaskoczyć, jest czaszka jako symbol pokuty, marności i memento mori (pamiętania o śmierci). Nic dziwnego, bo ona od zawsze symbolizowała śmierć, przypominała o niej, o śmiertelności, marności, pokucie, a szczególnie po śmierci Jezusa. Równocześnie może przypominać o nieśmiertelności dzięki śmierci i zmartwychwstaniu Syna Bożego. Stąd ten atrybut podpowiada nam, że mamy przed sobą na obrazie ascetę albo pokutnika.

 Z barankiem w tle

Przedstawiając atrybuty świętych nie można pominąć grupy, jakiej tworzą wśród nich zwierzęta, na przykład baranek czy owca. Ten pierwszy najpierw kojarzy się z Chrystusem, bo Jan Chrzciciel widząc nadchodzącego Jezusa powiedział: „Oto Baranek Boży, który gładzi grzech świata”. Na dodatek Syn Boży skazany na śmierć utożsamiany jest z barankiem, którego składano w ofierze w czasie Paschy. Jednak symbolika pojawiającej się na obrazie ze świętym owcy czy baranka wiąże się głównie z jego prostotą, pokorą, łagodnością i cierpliwością. A z kolei w przypadku św. Agnieszki przedstawienie obok niej baranka ma uzasadnienie etymologiczne, tak jak w przypadku wspomnianej już św. Róży. Bowiem imię tej Świętej pochodzi od łacińskiego słowa agnus (baranek). Ale na tym nie koniec. Atrybut ten także nawiązuje do jej łagodności i pokory.

Oczywiście świętych i ich atrybutów jest dużo więcej, a poszczególni święci mogą być przedstawiani nawet z kilkoma atrybutami. Warto spojrzeć na nie całościowo i poznać dokładniej życie, mądrość i wiarę świętych, by dzięki temu umocnić swoją wiarę. ■

Tekst Renata Jurowicz