Złotousty wyznawca

Złotousty wyznawca 

Święty Jan Chryzostom, czyli z języka greckiego Złotousty, większą popularnością cieszył się i nadal cieszy w sztuce chrześcijańskiego Wschodu, choć i sztuka naszego kręgu, łacińskiego, też go przedstawia, lecz rzadziej. Ze względu na swoją złotoustość patronuje on rektorom, jednak wyzwany jest również w tak zwanych sprawach beznadziejnych.

Stulecia, w których żył św. Jan Chryzostom to wieki IV i V. Wpierw był eremitą, czyli pustelnikiem, potem przyjął święcenia kapłańskie. Był również biskupem Antiochii, z której zresztą się wywodził, a potem patriarchą Konstantynopola. W 1568 roku papież Pius V ogłosił go Doktorem Kościoła.

Złotopióry teolog
Święty Jan Chryzostom zasłynął jako twórca liturgii, reformator życia zakonnego i życia duchowieństwa, wybitny kaznodzieja i pisarz. Jako twórcę liturgii upamiętnia tego Świętego umieszczenie jego postaci na drzwiach cerkiewnych ikonostasów, czyli przegród z ikonami, oddzielających w cerkwi najświętsze miejsce od tej części świątyni, w której gromadzą się wierni przybywający na liturgię. Stworzona przez Świętego liturgia w obrządku bizantyńskim, czyli tak zwana zwyczajna liturgia prawosławna i grekokatolicka, sprawowana jest przez większą część roku. Sztuka chrześcijańskiego Wschodu ukazuje św. Jana Chryzostoma oczywiście w szatach biskupa obrządku bizantyńskiego. Przykładem wizerunku tego Świętego w sztuce naszego kręgu jest natomiast fresk w kaplicy pw. św. Jana Nepomucena na zamku w Sarnach.
Złotousty Teolog stał się również słynny dzięki swemu duchowi, intelektowi i pióru. O tym, że tworzył pod Bożym wpływem, świadczy gołębica, która tutaj, symbolizując Ducha Świętego, wskazuje na natchnienie, jakie Święty otrzymywał z niebios i zarazem dowodzi jego niezwykłej wiedzy teologicznej, w jaką był bogaty. W związku wiedzą, mądrością i twórczością teologiczną przypisano św. Janowi Chryzostomowi też takie atrybuty jak księgę bądź zwój i pióro pisarskie. Święty bowiem jest autorem aż 22 tomów kazań, traktatów teologicznych, w tym traktatu zatytułowanego „O kapłaństwie”, listów, mów i komentarzy do ksiąg Pisma Świętego. Jeśli chodzi o wspomniany zwój, zdarza się, że rozwija się on w jego ikonografii w rzekę, której wodami gaszą pragnienie wierni, czyli czerpią wiedzę i mądrość z pism Złotoustego Teologa. Z księgą wyobrażono tego Świętego na przykład na mozaice z X wieku, z kościoła Hagia Sophia (Mądrości Bożej) w dawnym Konstantynopolu (obecnie ponownie meczet w Stambule). Z piórem pisarskim wiąże się natomiast pewna legenda. Mówi ona, że kiedy w trakcie pisania Święty włożył owo pióro do ust, napełniło się ono złotym atramentem. Z tą legendą łączono pochodzenie przydomka: Złotousty. W jednym z wielu swoich listów, adresowanym do diakonisy Świętej Olimpii pisał między innymi: „Cieszę się przeto z twej wielkoduszności i w swej samotności czerpię z niej wiele pociechy. Choćby mnie napadło tysiąc wilków i band złych ludzi, nie boję się niczego. Modlę się, by ustały obecne pokusy i nie przyszły nowe, i wypełniam w ten sposób nakaz Pana, który każe nam prosić, żebyśmy nie popadli w pokuszenie. Lecz jeśli Pan je dopuści, będę zupełnie spokojny o twą złotą duszę, która nawet z cierpień zdoła zebrać bogactwa”.
Święty Jan Chryzostom uchodził też za najwybitniejszego z kaznodziejów, zwłaszcza ze względu na krasomówcze zdolności, dlatego przypisano mu również takie atrybuty jak ul i pszczoły. Zresztą nazywanych „miodopłynnymi” głosicieli wspaniałych kazań można niekiedy rozpoznać w sztuce dzięki wizerunkom pszczół, które zdobią ich płaszcze. Ostatnim natomiast z atrybutów św. Jana Złotoustego jest osioł symbolizujący w jego przypadku pracowitość i wytrwałość oraz upór w głoszeniu słowa Bożego. Często także można ujrzeć tego Teologa w towarzystwie trzech wielkich hierarchów chrześcijańskiego Wschodu, mianowicie Świętych Bazylego Wielkiego i Grzegorza Teologa, na przykład na ikonach.

Kosztowne upomnienia
Święty nie tylko jako patriarcha Konstantynopola, ale jeszcze przed objęciem tego urzędu nie wahał się piętnować niewłaściwe poczynania zarówno ludu, jak i rządzących. Tak było kiedy w 387 roku w Antiochii doszło do rozruchów przeciwko cesarzowi Teodozjuszowi I Wielkiemu i rozjuszony tłum zaczął rozbijać jego pomniki, naraziwszy się przy tym na represje. Wtedy Święty Jan Chryzostom wygłosił swoje słynne „Mowy wielkopostne”, w których zganił popędliwość ludu i wstawił się za nim skutecznie przed samym cesarzem. Imperator ogłosił amnestię i zakazał represji. To właśnie charakter wspomnianych mów, wraz z ich skutecznością, a nie legenda o piórze napełniającym się złotym atramentem, miał w rzeczywistości sprawić, że nazwano Świętego z Antiochii Złotoustym.
Jednak piętnowanie poczynań cesarzowej Eudoksji zakończyło się dla Świętego Jana Złotoustego tragicznie. W słusznym zwyczaju miał ten patriarcha Konstantynopola ganienie dworu cesarskiego za niestosowne postawy. Upominał on między innymi Eudoksję w swoich kazaniach za zbyt swobodne i pełne przepychu życie, za co został zdjęty z urzędu patriarchy stolicy Cesarstwa Bizantyńskiego i skazany na wygnanie na Kaukaz. Kiedy jednak lud wystąpił w obronie Świętego Jana Chryzostoma, wywiezionego do Prenetos w Bitynii, Eudoksja zmuszona była ulec żądaniu ludu oraz przywrócić Świętemu wolność.
Za drugim razem, gdy również w kazaniu Złotousty Teolog piętnował wystawienie przez nią przed Hagia Sophia pomnika i urządzenie przed tą świątynią nielicujących z godnością miejsca krzykliwych festynów i zabaw, cesarzowa nie okazała się już łaskawa dla Patriarchy. Pozbawiony ponownie urzędu i skazany przez Eudoksję na wygnanie, udał się Święty Jan Złotousty, i to podczas bardzo srogiej zimy, przez Cezareę Kapadocką do Pontu nad Morzem Czarnym. Zmarł w drodze, w mieście Comana. Kazanie, w którym Święty Jan Chryzostom piętnuje zachowanie dumnej cesarzowej Eudoksji, widocznej w loży świątyni Hagia Sophia, przedstawił na obrazie żyjący na przełomie XIX i XX wieku francuski artysta Jean-Paul Laurens.

Justyna Sprutta