Wojenny fenomen

Wojenny fenomen

We wrześniu 1939 roku terytorium naszego kraju znalazło się pod okupacją Rzeszy Niemieckiej i Związku Socjalistycznych Republik Sowieckich, jednak państwo polskie ani przez moment nie przestało istnieć na arenie międzynarodowej. Na terenie okupowanego kraju powstały struktury państwowe podległe władzom RP na uchodźstwie, tworząc Polskie Państwo Podziemne, które było uważane za fenomen na skalę światową.

W tych dniach w całym kraju obchodzone są na różnych szczeblach uroczystości upamiętniające 79. rocznicę powstania Polskiego Państwa Podziemnego. Był to system władz państwowych działający w imieniu Polski w czasie okupowania jej terytorium. Pomimo niemiecko-sowieckiej okupacji funkcjonowało ono przez cały okres
II wojny światowej. A jego siłami zbrojnymi były Armia Krajowa i Narodowe Siły Zbrojne. Za początek powstania Polskiego Państwa Podziemnego uznaje się powołanie 27 września 1939 roku Służby Zwycięstwu Polski, przekształconej później w Związek Walki Zbrojnej, a następnie w Armię Krajową. Jednak trzeba zaznaczyć, że nie składało się ono tylko z formacji zbrojnych, gdyż w wyniku decyzji rządu RP gen. Władysława Sikorskiego konspiracja w okupowanym kraju została rozdzielona na dwa piony: wojskowy i cywilny. Istniał przede wszystkim urząd prezydenta, Naczelnego Wodza, rząd oraz ich krajowe przedstawicielstwa. Państwem Polskim wymienione władze kierowały oczywiście na uchodźstwie. Funkcjonowała także Delegatura Rządu na szczeblu centralnym, ale także w województwach i powiatach. Ponadto istniały departamenty spraw wewnętrznych, informacji, prasy, pracy i opieki społecznej, oświaty oraz kultury. A zorganizowanie tajnego nauczania było jednym z największych osiągnięć Polskiego Państwa Podziemnego. Rozwinięta była administracja cywilna. Warto podkreślić, że działał również wymiar sprawiedliwości, który karał za zdradę ojczyzny, jak i za pospolite przestępstwa.

Struktura Polski Podziemnej
Procesy tworzenia obu pionów były różne. Wojskowy został utworzony już w listopadzie 1939 roku przez premiera i Naczelnego Wodza. Powołano organizację wojskową Związek Walki Zbrojnej, której Komenda główna znajdowała się we Francji aż do czerwca 1940 roku. Natomiast pion cywilny w pełni zaczął działać 3 grudnia 1940 roku, a jego głównymi delegatami zostali Adolf Bniński – na ziemie włączone do III Rzeszy oraz Cyryl Ratajski – na teren utworzonego przez Niemców Generalnego Gubernatorstwa. Obok Delegatury Rządu do pionu cywilnego PPP zaliczamy również Polityczny Komitet Porozumiewawczy, który w styczniu 1944 roku znany był jako Rada Jedności Narodowej.
Struktura terenowa PPP odpowiadała strukturze władz centralnych w Warszawie. Organizacja terenowa PPP działała na poziomie gmin, gdzie funkcjonowały placówki ZWZ-AK oraz konspiracyjni wójtowie, burmistrze i sołtysi. Istniały także inspektoraty rejonowe, jak chociażby w Ostrowie Wielkopolskim, Gnieźnie czy Lesznie. Niezwykle ważną rolę odegrała również działająca przy Delegaturze Rządu, jedyna instytucja państwowa na terenach okupowanego kraju Rada Pomocy Żydom „Żegota”, która ratowała Żydów przed eksterminacją. Władze Polskiego Państwa Podziemnego informowały polskie władze państwowe w Londynie o barbarzyńskich akcjach władz okupacyjnych wymierzonych przeciwko ludności żydowskiej. Bardzo ważną postacią w tej kwestii okazał się emisariusz Polski Podziemnej Jan Karski (Jan Romuald Kozielewski), który w latach 1942-1943 informował wolny świat o sytuacji Żydów. Dzięki niemu o zbrodni niemieckiej wiedziało wielu polityków w Wielkiej Brytanii czy w Stanach Zjednoczonych Ameryki Północnej.

Walka cywilna
Jak już wspomniałam Polskie Państwo Podziemne kierowane było przez władze RP na uchodźstwie, a w państwie okupowanym istniały delegatury i odpowiednie departamenty. Istniał również oddzielny organ Delegatury jak Kierownictwo Walki Cywilnej wraz z Cywilnymi Sądami Specjalnymi i Państwowym Korpusem Bezpieczeństwa (podziemna policja). To właśnie KWC pomagało Polakom przetrwać lata okupacji i organizowało powszechny opór społeczeństwa. KWC, pod przewodnictwem Stefana Korbońskiego opublikowało w tym celu „Dziesięć Przykazań Walki Cywilnej”. Głosiły one, że podstawowym nakazem i obowiązkiem każdego obywatela polskiego jest poszanowanie prawowitych władz polskich na emigracji i posłuch wobec zarządzeń czynników miarodajnych w kraju. Ponadto wzywały one, oczywiście w stosunku do okupanta, do bojkotu jego zarządzeń i wezwań oraz absolutne zerwanie z nim stosunków handlowych, kulturalnych i towarzyskich.
Trzeba podkreślić, że przez cały okres okupacji trwały walki zbrojne, prowadzone najpierw przez oddziały Wojska Polskiego, których nie było zbyt wiele, a następnie przez oddziały partyzanckie Armii Krajowej. W jej skład weszło około 200 organizacji wojskowych, zarówno spod okupacji niemieckiej, jak i sowieckiej. I tutaj jedną z najbardziej bojowych akcji Armii Krajowej była likwidacja wysokich oficerów niemieckich służb bezpieczeństwa, odpowiedzialnych za terror panujący na ziemiach polskich. Od początku swego istnienia AK była organizacją masową i na początku 1942 roku w jej szeregach było około 100 tys. zaprzysiężonych żołnierzy. Dwa lata później było ich już około 380 tys., w tym około 10,8 tys. oficerów, 7,5 tys. podchorążych i 87,9 tys. podoficerów.

Słowem i czynem
Polskie Państw Podziemne miało wiele osiągnięć, które trudno w skrócie opisać. Jednym z najważniejszych było zorganizowanie tajnego nauczania. Warszawa stała się największym ośrodkiem tajnego nauczania akademickiego. Na kompletach kształciło się około 4,5 tys. studentów. Ponadto tajne nauczanie odbywało się również w Krakowie, Wilnie, Lwowie, Częstochowie czy Kielcach, gdzie łącznie dyplomy tajnych studiów odebrało 6,5 tys. osób. Natomiast na poziomie szkoły średniej na terenie Generalnego Gubernatorstwa, w roku szkolnym 1943/1944 tajnym nauczaniem objęto 83,8 tys. uczniów. Poza nauką organizowane były również wykłady naukowe, ale i konspiracyjne koncerty, przedstawienia teatralne czy wieczory autorskie.
W podziemnych drukarniach drukowano dzieła literackie, podręczniki, jak i prasę informacyjno-polityczną i publicystykę. Na szeroką skalę prowadzona była działalność opiekuńcza przy pomocy jawnie działających organizacji, takich jak Czerwony Krzyż i Rada Główna Opiekuńcza. Wypłacane były stypendia, zapomogi, a także organizowane były posiłki dla potrzebujących, zwłaszcza dzieci i młodzieży. W ramach struktur Podziemnego Państwa podejmowano działania wybiegające poza czas wojny, prowadząc m.in. studia dotyczące rozwoju i rozbudowy Polski po odzyskaniu niepodległości. Ponadto przeprowadzano akcje sabotażowe w zakładach przemysłowych i komunikacji.
Po wkroczeniu Armii Czerwonej na tereny Polski przywódcy Polskiego Państwa Podziemnego zostali aresztowani przez NKWD. 21 czerwca 1945 roku Kolegium Wojskowe Sądu Najwyższego ZSRS w Moskwie skazało ich - jak głosiło uzasadnienie - za „działania przeciwko Armii Czerwonej”. W wielu miejscach naszego kraju do dzisiaj istnieją miejsca i pomniki upamiętniające zamordowanych działaczy PPP. W Kaliszu, na Cmentarzu Tynieckim każdego roku 27 września na zbiorowej mogile ofiar II wojny światowej składane są kwiaty i zapalane znicze. Także przy obelisku poświęconym rozstrzelanym 57 działaczom ruchu oporu w Skarszewie delegacje gromadzą się, by uczcić ich pamięć.

Tekst Arleta Wencwel