Wierny dwudziestoparolatek

Wierny dwudziestoparolatek

Mimo iż także on stchórzył, gdy Judasz zdradzał swego Mistrza w Ogrodzie Oliwnym, to jednak podążył za Jezusem Chrystusem zmierzającym z krzyżem na Golgotę. Tym samym dał świadectwo swojej wierze i wierności, a mowa jest tutaj oczywiście o najmłodszym z apostołów – Janie. Kościół wspomina go 27 grudnia.

Ów Apostoł i zarazem Ewangelista był synem Zebedeusza i Marii Salome oraz bratem Jakuba Starszego. Dożył sędziwego wieku, ponieważ zmarł w Efezie około 100 roku. Kiedy Jezus Chrystus go powołał, liczył, zdaniem Świętego Ambrożego z Mediolanu, 22 lub 25 lat. Sztuka obfituje w jego samodzielne i niesamodzielne wizerunki, i to w każdej prawie przestrzeni, i czasie.

Przy sercu Zbawiciela
Apostoła Jana kojarzymy przeważnie ze scenami Ostatniej Wieczerzy i ukrzyżowania, a także pisania Ewangelii. Najczęściej w tych scenach przedstawiany jest jako odziany w tunikę i płaszcz młodzieniec, choć znane są też jego wizerunki jako starszego człowieka. Rzadziej wyobrażany bywa natomiast jako rybak. Naturalnie także ikonografia apostoła Jana obfituje w rozliczne atrybuty. Znajdują się wśród nich na przykład palma i kocioł z oliwą, odnoszące się do męczeństwa tego Świętego, chociaż, zgodnie z przekazem, zmarł śmiercią naturalną. Jednak historia życia tego Apostoła mówi, że za panowania cesarza Domicjana został poddany torturom, mianowicie wrzucono go do umieszczonego przed Bramą Latyńską kotła ze wrzącą wodą. Stąd i zrozumiałe jest, dlaczego „towarzyszy” Apostołowi i palma; jest ona bowiem powszechnym w sztuce symbolem męczeństwa.
Kolejnym, intrygującym atrybutem często pojawiającym się w sztuce jest w ręku Świętego Jana kielich z Hostią lub z wężem, ten drugi bardziej popularny. W kielichu z wężem znajduje się zatrute wino, choć niekoniecznie to wąż symbolizuje w nim truciznę. Jej symbolem bywa smok wyłaniający się z wnętrza kielicha trzymanego przez Apostoła. Dzieje się tak chociażby na dwóch obrazach El Greca (z hiszpańskiego: Grek), czyli Dominikosa Theotokopulosa, greckiego artysty przełomu XVI i XVII wieku, który działał zwłaszcza w Hiszpanii. Pierwsze z dzieł ukazuje Apostoła wraz ze Świętym Janem Chrzcicielem. Chrystusowy Poprzednik, u którego stóp spoczywa Baranek, dzierżąc krzyż, spogląda ku Apostołowi trzymającemu w dłoni kielich z widocznym w nim zionącym ogniem smokiem, a drugą ręką wykonującemu nad kielichem znak krzyża, podczas gdy drugi obraz jest samodzielnym wizerunkiem Apostoła tutaj również wyobrażonego z kielichem, w którym zwraca uwagę smok. Pusty kielich w ręce Świętego Jana, błogosławiącego znajdujące się w nim wino, ukazał natomiast barokowy geniusz pędzla Peter Paul Rubens. Ów kielich z wężem lub smokiem we wnętrzu nawiązuje do próby otrucia Apostoła przez Aristodemusa, efeskiego kapłana bogini Diany, próby nieskutecznej, bo kiedy Apostoł wykonał ręką znak krzyża nad zatrutym winem, trucizna utraciła swoją moc.
Jeśli chodzi o jego obecność w ziemskim życiu Zbawiciela, Apostoł Jan znany jest zwłaszcza ze scen: Ostatniej Wieczerzy i ukrzyżowania. Na pochodzącym z końca XV stulecia fresku renesansowego, wybitnego mistrza Leonarda da Vinci, znajdującym się w refektarzu dominikańskiego klasztoru w Mediolanie, zasmucony Święty Jan nie przykłada swojej głowy do Jezusowego serca, ale zachęcany jest przez apostoła Piotra do uzyskania odpowiedzi od Zbawiciela, kto Go zdradzi. Malowidło przedstawia bowiem moment zapowiedzi zdrady. Natomiast w scenach ukrzyżowania Apostoł przede wszystkim kontempluje wiszącego na krzyżu Mesjasza lub otacza opieką Matkę Bożą. Jako kontemplującego Zbawiciela przedstawił Świętego Jana na przykład na przełomie XV i XVI wieku włoski artysta Pietro Perugino, nauczyciel słynnego Rafaela Santi. Istnieje też jeszcze jeden moment z życia Apostoła, wyobrażany w sztuce, o czym wspomnijmy. To przedstawienie Świętego Jana, który pośpiesznie, razem z apostołem Piotrem, podąża w poranek Chrystusowego zmartwychwstania do pustego grobu Zbawiciela. Ten epizod przedstawił na obrazie z końca XIX stulecia szwajcarski artysta Eugène Burnand.

Natchnione pióro
Rozliczne są również przedstawienia Apostoła Jana jako piszącego Ewangelię, Listy i Apokalipsę. Z ową funkcją tego Świętego wiążą się następujące, przypisane mu atrybuty: księga lub zwój, pióro, diakon Prochor, orzeł i także gołębica. Księga lub zwój są atrybutami każdego z Apostołów, a więc też Jana. Pióro wskazuje na bycie autorem wspomnianych ksiąg biblijnych. Ponadto na Janowe autorstwo Apokalipsy wskazują jeszcze takie atrybuty, jak wyobrażenia siedmiu plag bądź jeźdźców apokaliptycznych, Niewiasta Apokaliptyczna i Baranek Apokaliptyczny. Diakonowi Prochorowi natomiast Apostoł dyktował tekst, kiedy to już ze względu na zaawansowany wiek nie był w stanie samodzielnie pisać, stąd i postać owego diakona–pomocnika popularna jest w sztuce.
Orzeł wskazuje nie tylko na Janową Ewangelię jako najbardziej wzniosłą, ponieważ symbolizuje wzniesienie się Apostoła teologiczną głębią ponad innych Ewangelistów. Orzeł jest też tutaj jednym z tetramorfów, czyli istot apokaliptycznych, o których wspomina wieńcząca Pismo Święte Księga Objawienia, jak i Księga Izajasza czy Księga Ezechiela. Orzeł, na przykład o ciemnym upierzeniu, wyobrażony został przy Apostole na obrazie żyjącego na przełomie XVI i XVII wieku włoskiego artysty Domenichina Zampieriego. Dzieło ukazuje tego ptaka jako dzierżącego w dziobie pióro, które podaje Apostołowi rozwijającemu zwój swoich pism. Ten sam obraz przedstawia nieopodal Apostoła kielich z wyłaniającym się z niego wężem. Jeszcze innym obrazem ukazującym ów temat jest dzieło weneckiego mistrza baroku – Tycjana. Wyobrażony na obrazie Apostoł, starszy wiekiem, z oprószonymi siwizną włosami i brodą, znajduje się, w towarzystwie orła na wyspie Patmos, na której doświadczał wizji opisywanych przez siebie w Apokalipsie. Na owej wyspie błogosławieństwa udziela mu Bóg Ojciec otoczony dziecięcymi aniołkami, zaś gołębica symbolizuje Boże natchnienie.

Tekst Justyna Sprutta