Ucieczka do Egiptu w oczach artystów

Ucieczka do Egiptu w oczach artystów

Początki życia Zbawiciela na ziemi były trudne, skoro wraz z Matką i opiekunem Józefem musiał uciekać przed siepaczami Heroda do Egiptu. Kraj nazywany Darem Nilu, niegdyś miejsce niewoli Izraela, teraz stał się dla Mesjasza ostoją.

Do Egiptu Święta Rodzina wyruszyła nocą. O tym wydarzeniu mówi zarówno Ewangelia św. Mateusza, jak i opowiadają apokryfy, czyli pisma niekanoniczne, a chodzi tutaj o pochodzącą z około V wieku Ewangelię Dzieciństwa Arabską, datowaną na VI stulecie Ewangelię Dzieciństwa Ormiańską oraz powstałą między VI i VIII wiekiem Ewangelię Pseudo-Mateusza. Z literatury apokryficznej wynika, że Matka Boża nie tylko podróżowała na grzbiecie osła, w sztuce czasem przypominającego z wyglądu muła lub konia, lecz towarzyszył Świętej Rodzinie też drugi, dźwigający dobytek osioł wraz z wołami ciągnącymi wóz, owcami i baranami.

W pośpiechu ku ziemi faraonów
Bodajże pierwsze przedstawienie Ucieczki do Egiptu datowane jest na V stulecie, a mowa tutaj o mozaice z rzymskiego kościoła Santa Maria Maggiore, czyli Matki Bożej Większej. Anonimowy artysta przywołał na niej moment, kiedy Święta Rodzina witana jest przez Afrodyzjusza, namiestnika Sotine. Afrodyzjuszowi towarzyszą kapłani i starszyzna. Co więcej, ujrzawszy Zbawiciela, prawdziwego Boga, spadają z cokołów fałszywe, pogańskie bożki, popadając w ruinę. 

Najbardziej znana nam ikonografia Ucieczki do Egiptu kształtuje się dopiero w VI wieku. Świadczy o tym pochodzący z końca owego stulecia enkolpion z Adany, obecnie w muzeum w Stambule. Wyobrażony na enkolpionie, czyli niewielkiej, złotej płytce, Józef prowadzi osła, krocząc przed zwierzęciem dźwigającym na grzbiecie Maryję z Jezusem. Święta Rodzina kieruje się ku egipskiemu miastu jako celowi podróży. W kaplicy pałacowej w Palermo znajduje się natomiast mozaika przedstawiająca ten sam temat, lecz nieco „zmodyfikowany”. Młody towarzysz Świętej Rodziny z kijem i workiem na ramieniu, uderzający osła batem, to najprawdopodobniej syn Józefa z pierwszego małżeństwa (Józef miał być wdowcem, gdy poślubił Maryję) lub Jakub, brat Pański. Maryja dosiada osła niczym dama, a Józef podąża przed zwierzęciem, niosąc Jezusa na ramieniu. „Ramę” wokół Maryi dzierżącej cugle tworzą drzewa: cedr i palma daktylowa. Święta Rodzina zmierza ku Egiptowi brzegiem morza, w którego wodach widoczne są ryby. Potem jeszcze inne wprowadzano zmiany w obrazowaniu Ucieczki do Egiptu. Przywołajmy jako przykład relief zdobiący szkatułkę z kości słoniowej, wykonaną przez warsztat w Metz w X stuleciu. Ukazuje on Świętą Rodzinę zmierzającą do Egiptu pieszo.

Późniejsi artyści, tacy jak chociażby Guido ze Sieny czy Mistrz św. Magdaleny, wyobrazili małego Jezusa siedzącego na ramionach Opiekuna, Maryję na ośle oraz dodatkowo synów św. Józefa i anioła wskazującego Świętej Rodzinie drogę. Ponadto od XIII wieku artyści wzbogacali ten temat skałami, a od XIV stulecia również drzewami. Artysta związany z Florencją, prekursor malarstwa nowożytnego, Giotto di Bondone, przedstawił około 1304 roku ów temat na fresku współtworzącym cykl malarski w kaplicy Scrovegnich w Padwie. Artysta ten dołączył do Świętej Rodziny trzech synów Józefa i służącą. Barokowy mistrz Peter Paul Rubens namalował Świętą Rodzinę przekraczającą rzekę nocą w drodze do Egiptu i pomagających owej Rodzinie dwóch aniołów, zaś Nicolas Poussin na tle krajobrazu urozmaiconego marmurową architekturą, typowego, według artysty, dla rzymskiej wsi, przedstawił nie tylko józefowego syna i anioła wskazującego drogę Józefowi, ale i Maryję z Dziecięciem, lecz podążającą pieszo. Natomiast tajemniczo wyobraził Świętą Rodzinę malarz przełomu XIX i XX wieku, Fritz von Uhde. Wzdłuż wypełnionego wodą rowu, nad którym chylą się ogołocone z liści wierzby, na obrzeżu wiejskiej drogi pełnej błota, przy której widnieje za drewnianym płotem chata, w ciemną noc podążają we współczesnych artyście strojach Józef z dobytkiem na plecach, a przed nim Maryja ze śpiącym Jezusem. Jest to najbardziej ekspresyjne i wymowne przedstawienie Ucieczki do Egiptu. 

Umilany czas Ucieczki
Tematami, które włączone zostały nie tylko w „ikonograficzną” opowieść o udaniu się Świętej Rodziny do kraju piramid, były odpoczynek podczas Ucieczki i towarzyszące jej rozmaite „cudowności”. Wspomniana palma daktylowa, znana na przykład z mozaiki w Palermo, zgodnie z przekazem Ewangelii Pseudo-Mateusza miała tak nisko kłaniać się przed Świętą Rodziną, że Maryja mogła zerwać z niej owoce i się nimi pokrzepić. Wspomniana palma, jak również wół, anielskie główki i drzewa lasu towarzyszą Świętej Rodzinie na renesansowym drzeworycie wykonanym przez Albrechta Dürera. Niemniej na tym nie koniec „cudowności” związanych z Ucieczką do Egiptu. Opowieść zamieszczona w pochodzącej z końca XIII wieku „Złotej Legendzie” Jakuba z Voragine głosi, że kiedy Święta Rodzina mijała siejących zboże mieszkańców wsi, zaraz po jej przejściu cudownie ono urosło i dojrzało, dlatego rolnicy mogli przystąpić do żniw, zaś siepaczom Heroda odpowiedzieli, że widzieli Świętą Rodzinę, gdy siali zboże. Informacja ta zmyliła oprawców, dlatego przerwali pościg. Temat, jakim jest Odpoczynek Świętej Rodziny, pojawia się w sztuce dopiero od XVI stulecia. Na obrazie Federica Barocciego Uciekinierzy posilają się czereśniami, podczas gdy Caravaggio ukazuje Świętą Rodzinę jako słuchającą muzyki wykonywanej przez anioła na skrzypcach, a wykonuje on motet Quam pulchra es… („Jak piękna jesteś…”) stworzony przez flamandzkiego kompozytora Noëla Bauldewijna, a zainspirowany fragmentem starotestamentowej Pieśni nad pieśniami. ■