Towarzystwo z Sokoła

Towarzystwo z Sokoła 

Obecnie mało znany „Sokół” to jedna z najbardziej zasłużonych dla Polski organizacji. Oficjalnie był towarzystwem gimnastycznym, ale tak naprawdę jeden z ważnych celów jego działalności był zupełnie inny już w czasach zaborów. A wśród tych, którzy do niego należeli, znajdziemy gen. Józefa Hallera i Jana Pawła II.

O Towarzystwie Gimnastycznym „Sokół” przeczytałam kiedy w 2020 roku w moim rodzinnym mieście obchodziło 130. rocznicę powstania. Jak podawano wtedy w informacjach Okręg Ostrowski „Sokoła” w czasach międzywojennych przeżywał czasy swojej świetności i był najprężniejszy w Wielkopolsce. Jednak początki tego towarzystwa gimanstycznego na ziemiach polskich to czasy zaborów, kiedy po stłumieniu powstania z 1863 roku nastąpił upadek ducha narodowego. Wielu Polaków zaczęło wątpić, że odzyskają niepodległość. Jednak co wspólnego ma wspólna gimnastyka i szermierka z ideami niepodległościowymi, a co dopiero z walką o niepodległość? W tym wypadku wiele.

Ćwiczenia gimnastyczne i szermierka 

Idea Towarzystwa Sportowego „Sokół” dotarła do nas z Czech. „Sokół” polski tworząc swoje struktury oparł się na statucie tego czeskiego, który powstał w 1862 roku. U nas początki tej organizacji związane są ze Lwowem, to tam młodzież akademicka na czele z prawnikiem Klemensem Żukotyńskim i studentem inżynierii Ludwikiem Goltentalem założyła prywatne koło wspólnego ćwiczenia gimnastyki i szermierki. Do nich dołączył kupiec Jan Żaplachta - Zapałowicz, major wojsk powstańczych 1863 roku.

Pierwsze zebranie organizacyjne odbyło się 1 listopada 1866 roku. Wynajęto salę, zaangażowano nauczyciela gimnastyki Stanisława Szytylińskiego z korpusu miejskiej straży ogniowej i rozpoczęto ćwiczenia. Jednak zalegalizowanie koła pod zaborami nie było łatwe i ostatecznie udało się to 7 lutego 1867 roku, stąd właśnie ten dzień uznany został za datę powstania pierwszego „Sokoła” na ziemiach polskich. Trzeba też dodać, że oficjalną nazwę Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół” organizacja otrzymała dopiero w 1869 roku. Potem ze Lwowa „Sokół” trafił na inne tereny naszego kraju pod zaborami, także do naszej Wielkopolski.

Godłem stowarzyszenia był wtedy i jest do dzisiaj sokół w locie na amarantowym tle, który w szponach trzyma ciężarki. W czasach zaborów ten znak zastępował niektórym Polakom zdelegalizowane godło polskie - Orła Białego na czerwonym tle.

Nieposzlakowany i 18-letni

W Wielkopolsce pod zaborem pruskim „Sokół” pojawił się najpierw w Inowrocławiu w 1884 roku, a potem w Poznaniu i Szmotułach w 1886 roku, następnie w Gnieźnie w 1887 roku i Ostrowie Wielkopolskim w 1890 roku. W ogłoszeniu o utworzeniu „Sokoła” informowano, że „Członkiem Towarzystwa może być każdy nieposzlakowany, który skończył 18 rok życia”. Na początku lipca 1893 roku odbył się I Zlot Sokołów Wielkopolskich w Inowrocławiu, a na zjeździe delegatów w Poznaniu utworzono Związek Sokołów Wielkopolskich. Na początku „Sokoły” jako towarzystwo gimnastyczne zajmowały się upowszechnianiem aktywności fizycznej, która wyrabiała sprawność i siłę, organizowaniem zawodów sportowych, pokazów, zlotów, ale także uroczystości o charakterze patriotycznym.

Okres międzywojenny to czas jego szczególnego rozwoju. W 1927 roku Dzielnica „Sokoła” Wielkopolskiego składała się z 17 okręgów z 259 gniazdami. Okręg Ostrowski liczył wtedy 35 gniazd. Drugi co do wielkości był Okręg Poznański z 33 gniazdami, a trzeci Okręg Kępiński z 21 gniazdami. „Sokół” poznański mógł się poszczycić wieloma sportowcami. Należeli do niego gimnastyk, reprezentant Polski i olimpijczyk Bernard Radojewski, Stanisław Chałupka i wielu innych. Najbardziej znanym sportowcem będącym w poznańskim „Sokole” był polski lekkoatleta, olimpijczyk i dziesięciokrotny mistrz Polski w biegach długodystansowych Józef Noji. 

Po II wojnie światowej władze komunistyczne PRL zakazały działalności Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół”. W 1947 roku bezprawną decyzją organizacja została przez nie zdelegalizowana. W latach 1939–1988 Sokolstwo polskie działało w podziemiu. Ostatecznie jego reaktywacja nastąpiła 1 marca 1990 roku. 

Obecnie, jak informuje na swoim portalu Związek Towarzystw Gimnastycznych „Sokół” w Polsce, skupia on ponad 60 gniazd w naszym kraju, na Ukrainie, Litwie i w Kanadzie propagując sport, patriotyzm i codzienną, rzetelną pracę dla Ojczyzny. „Współcześnie coraz większą popularność zdobywają reaktywowane Polowe Drużyny Sokoła, których członkowie (...) odegrali wybitną rolę w zmaganiach o niepodległość Polski. Zawodnicy „Sokoła” stanowią trzon reprezentacji narodowej polskiej akrobatyki sportowej i gimnastyki artystycznej” (ztgsokol.org).

Do walki o wolność 

Polskie Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół” od początku działało zgodnie z hasłem „W zdrowym ciele zdrowy duch”. Wychodzono z założenia, że zdrowe społeczeństwo, zarówno pod względem moralnym, jak i fizycznym, jest zdolne służyć Ojczyźnie i jej skutecznie bronić. Działaniom sokolników przyświecała myśl, że Polacy mają być najdzielniejszym z narodów, a sokolnicy najdzielniejszymi z Polaków. W działanich nie ograniczano się więc do wychowywania fizycznego, dbano również o rozwój intelektualny, a także o świadomość narodową i postawy obywatelskie jego członków. W „Sokole” przygotowywano kadry do walki o wolność Ojczyzny. Na kilka lat przed wybuchem I wojny światowej, w wyniku zmian w sokolstwie, nastąpiła nawet militaryzacja „Sokoła”. Na dodatek pod kierunkiem Ksawerego Zakrzewskiego, wiceprezesa Związku „Sokołów” Polskich w państwie niemieckim w 1912 roku zorganizowano polski skauting w Wielkopolsce.

„Rosnące od dawna wpływy organizacji w społeczeństwie polskim dostrzegali sami Niemcy, którzy atakowali „Sokoła” za pomocą procesów sądowych, szykan policji, prasy oraz na forum parlamentu Rzeszy, widząc w nim środowisko zdecydowanie polskie i antyniemieckie. Dla Niemców „Sokół” na terenie Wielkopolski, Pomorza i Śląska był organizacją przygotowującą się do przyszłego powstania, a także ważnym elementem polskiego ruchu niepodległościowego w Niemczech” (wsokole.pl).

Później w okresie międzywojennym w „Sokole” ćwiczono rezerwy do obrony kraju. Nie tylko organizowano zawody sportowe, lecz także wystawiano przedstawienia, organizowano zabawy, wycieczki i pikniki. Sokoli jako żołnierze walczyli w kampanii wrześniowej 1939 roku, w szeregach żołnierzy Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie, wśród żołnierzy polskiego państwa podziemnego, szczególnie w ZWZ - AK.

Generał i papież

"Sokół” wykształcił wielu wybitnych żołnierzy, polityków i elity polskiego społeczeństwa. W jego szeregach działali m.in. Ignacy Jan Paderewski, gen. Józef Haller, Jan Paweł II, Wojciech Korfanty, Andrzej Małkowski, gen. Władysław Anders, gen. Stanisław Sosabowski i Roman Dmowski. 

Gen. Józef Haller należał do Towarzystwa Gimnastycznego w Krakowie od 1911 roku i współtworzył w nim Drużyny Polowe „Sokoła”. Jako instruktor wojskowy pod zaborami prowadził tajne kursy żołnierskie i podoficerskie dla młodzieży polskiej. Został dowódcą 2. Brygady Legionów Polskich, a w październiku 1918 roku we Francji, armii polskiej nazwanej od koloru munduru Błękitną Armią. W jej skład wchodziło kilkadziesiąt tysięcy polskich Sokołów, głównie ze Stanów Zjednoczonych i Kanady. Nie tylko Haller, ale około 20 generałów 20-lecia międzywojennego wywodziło się z „Sokoła”.

Jan Paweł II przyjął nadaną mu godność członka honorowego Związku Towarzystw Gimnastycznych „Sokół” w Polsce 19 sierpnia 1997 roku. Przez druhów „Sokołów” nazywany został Sokołem Świata. Papież jeszcze jako uczeń gimnazjum w Wadowicach w latach 1930-1938, ćwiczył gimnastykę w „Sokole” pod kierunkiem prof. Czesława Panczakiewicza. Podczas jednej z pielgrzymek do Polski tak to wspominał: „Potem przeszedłem do gimnazjum, a z gimnazjum chodziło się do „Sokoła” na gimnastykę. Chodziło się także do „Sokoła” na przedstawienia”.

„Ze swoją spuścizną, w postaci uczestnictwa w formowaniu Błękitnej Armii, zorganizowania Harcerstwa Polskiego, powszechnego udziału członków „Sokoła” w powstaniu wielkopolskim, powstaniach śląskich oraz zapoczątkowaniem wielu dyscyplin polskiego sportu, a przede wszystkim wychowaniem licznych zastępów działaczy polskich, Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół” pozostaje jedną z najbardziej zasłużonych dla Polski organizacji” (ztgsokol.org). 

Tekst i zdjęcie Renata Jurowcz