Szczoteczki

Szczoteczki

Szczeć pospolita posiada właściwości lecznicze, a kiedyś używana była do gręplowania.

Szczeć pospolita (Dipsacus fullonum) to dwuletnia roślina z rodziny szczeciowatych (Dipsacales), występująca w Europie, Azji Zachodniej i Afryce Północnej. Jest spotykana niemal w całej Polsce, z wyjątkiem terenów wysokogórskich i północno-wschodnich regionów. Jej łacińska nazwa Dipsacus pochodzi od greckiego słowa dipsa, oznaczającego „spragniony”, co odnosi się do zdolności rośliny do gromadzenia wody opadowej w miseczkowato zrośniętych liściach pędowych, która może być spożywana przez ptaki, owady lub strudzonych wędrowców. W tradycji ludowej szczeć pospolitą nazywano „szczoteczkami Najświętszej Maryi Panny” lub „szczotkami Matki Boskiej”. Nazwy te pochodzą od kształtu walcowatych, kolczastych kwiatostanów przypominających szczotki. 

Szczeć pospolita dorasta do 2 m wysokości, a w sprzyjających warunkach nawet do 2,5 m. Jej łodyga jest wzniesiona, sztywna, kanciasta i pokryta krótkimi kolcami. Rozgałęzia się zawsze pod tym samym kątem, przy czym rośliny w trudnych warunkach mają mniej rozgałęzień. Liście odziomkowe tworzą rozetę, są krótkoogonkowe, odwrotnie jajowate do lancetowatych, ciemnozielone, ząbkowane i z orzęsionymi brzegami. Liście pędowe podługowate do lancetowatych, ostro zakończone, ułożone są nakrzyżlegle i obejmują łodygi nasadami. Wszystkie liście posiadają kolce na nerwie głównym. Kwitnie latem od czerwca do sierpnia na fioletowo-liliowo. Kwiaty zebrane są w główkowate kwiatostany do 8 cm długości, otoczone szydlastymi, kolczastymi liśćmi okrywy. Pojedyncze kwiaty mają rurkowatą, białawą u podstaw koronę, rozdzielającą się na cztery fioletowe łatki, z których dolna jest najdłuższa. Kwitnienie przebiega od środka kwiatostanu ku górze i do nasady. Owoce to brązowe, podłużne, czworoboczne niełupki o długości 4–8 mm, podłużnie rowkowane. Silny, rozgałęziony korzeń palowy dorasta do ok. 60 cm długości i 2,5 cm średnicy.

Szczeć pospolita była dawniej ceniona w przemyśle tekstylnym. Jej suszone, kolczaste kwiatostany wykorzystywano do gręplowania, czyli rozczesywania wełny. Nie była przy tym rośliną używaną wyłącznie przez biednych, gdyż stosowali ją przede wszystkim zawodowi rzemieślnicy, choć w drobnych warsztatach domowych mogły korzystać z niej także osoby mniej zamożne. Obecnie kwiatostany używane są we florystyce. Roślina posiada właściwości lecznicze. Zawiera glikozyd scabiozyd, terpeny, kwasy organiczne, glikozydy i saponiny. W medycynie ludowej korzeń rośliny stosowano m.in. na dolegliwości wątroby, żołądka, drobne rany, jęczmienie, przetoki, liszaje skórne i owrzodzenia paznokci, a w średniowieczu używano go także zewnętrznie na brodawki. Współczesne badania wskazują również sna aktywność przeciwdrobnoustrojową wyciągów z ziela, prawdopodobnie dzięki obecności kwasów fenolowych i flawonoidów. Roślina jest także miododajna i przyciąga owady zapylające. Nasiona szczeci pospolitej są wartościowym pokarmem dla ptaków, w szczególności szczygłów. 

Tomasz Dymny – dendrolog, hortiterapeuta, inspektor nadzoru terenów zieleni, zastępca dyrektora Ogrodu Botanicznego Uniwersytetu Wrocławskiego ds. Arboretum Wojsławice. Miłośnik podróży i odkrywania nowych miejsc, a także pasjonat „dzikiej kuchni”.