Święty Józef w tajemnicy Chrystusa

Sobór Watykański II i Święty Józef Kaliski

Angelo Giuseppe Roncalli (ur. 23 listopada1881- zm. 3 czerwca1963) został wybrany na Stolicę Piotrową 28 października 1958 roku i przybrał imię Jana XXIII. Zaraz po wyborze na papieża w encyklice Ad Petri Cathedram z dnia 29 czerwca 1959 przedstawił program swojego pontyfikatu i zamiar zwołania soboru powszechnego, akcentując jako jeden z głównych motywów, problem zjednoczenia chrześcijaństwa oraz reformę Kościoła. Zdając sobie sprawę z wielkości zadań, które wyznaczył sobie i Kościołowi, całe dzieło powierzył św. Józefowi.

1. Jan XXIII czcicielem św. Józefa

Zawierzenie i cześć dla św. Józefa w sposób szczególny papież wyraził w Liście apostolskim O odnowieniu nabożeństwa do św. Józefa – Patrona Kościoła oraz w dokumencie Novis hisce temporibus, w którym nakazał wymieniać imię św. Józefa w Kanonie mszalnym. W tym miejscu trzeba także wspomnieć o bezcennym darze, który Jan XXIII ofiarował sanktuarium św. Józefa w Kaliszu. Chcąc upamiętnić decyzję, mocą której zostało wprowadzone do Kanonu Mszy Świętej imię św. Józefa, Ojciec Święty przez Prymasa Polski, księdza kardynała Stefana Wyszyńskiego, przesłał do kaliskiej bazyliki cenny pierścień.

1.1. List apostolski O odnowieniu nabożeństwa do św. Józefa – Patrona Kościoła

W uroczystość św. Józefa, 19 marca 1961 roku, w trzecim roku swojego pontyfikatu, Ojciec Święty Jan XXII wydał List apostolski O odnowieniu nabożeństwa do św. Józefa – Patrona Kościoła. W dokumencie tym zawierzył prace oraz owoce zwołanego przez siebie soboru powszechnego. Papież wezwał wiernych, aby czcili św. Józefa jako Opiekuna Soboru Watykańskiego II: Niech więc święty Józef będzie wzywany i czczony jako Opiekun Soboru Powszechnego Watykańskiego II. Co skłoniło Jana XXIII, aby całe dzieło Soboru powierzyć św. Józefowi?

Uzasadnienie papieskiej decyzji znajdujemy w pierwszej części listu, gdzie Jan XXIII najpierw wyraża wielką radość z powodu pozytywnego i entuzjastycznego przyjęcia decyzji o zwołaniu soboru powszechnego, a następnie przypomina wypowiedzi papieży ostatniego stulecia dotyczących św. Józefa. Papież zdawał sobie sprawę, że tak wielkie i bardzo oczekiwane dzieło, jakim miał być Sobór Watykański II, potrzebowało nadprzyrodzonej łaski, modlitwy oraz wstawiennictwa Kościoła niebiańskiego. Bieg roku liturgicznego w naturalny sposób wskazał św. Józefa jako patrona rozpoczynającego się dzieła odnowy Kościoła i świata. Św. Józef pojawił się na początku Soboru Watykańskiego II, podobnie jak był obecny w początkach ziemskiego życia i działalności Jezusa Chrystusa. On przez ukryte życie przygotowywał Jezusa do rozpoczęcia zbawczej misji, która odnowiła oblicze świata i przemieniła los człowieka.

Zwołany Sobór Watykański II miał służyć dobru całego Kościoła. Ponieważ zainteresowanie Soborem było powszechne i obejmowało wszystkie stany Kościoła, Jan XXIII jako jego opiekuna ogłosił św. Józefa. Papież stwierdził, że jeśli jest wskazane, aby Sobór miał swojego niebiańskiego patrona, który by dla przygotowań i całego jego przebiegu uprosił ową moc Bożą, dzięki której Sobór zda się być przeznaczony dla zapoczątkowania nowej epoki w dziejach współczesnego Kościoła, to nikt ze Świętych lepiej tego nie dokona, niż św. Józef, dostojna Głowa Rodziny Nazaretańskiej i Opiekun Kościoła Świętego.

Ogłoszenie listu apostolskiego w dniu 19 marca, czyli w uroczystość św. Józefa, Patrona Kościoła Powszechnego, miało na celu odnowienie zapału i gorliwości wiernych w modlitwach i wszelkich inicjatywach podejmowanych w związku ze zwołaniem Soboru Watykańskiego II. Św. Józef, milczący, a przede wszystkim niezwykle pracowity, miał pomóc w pierwszej fazie organizacyjnej Soboru. Jak zauważył Jan XXIII, ta mozolna praca wykonywana jest przez niezliczone rzesze ludzi z całego świata jakby w ukryciu. Owocność Soboru będzie zależała od światła łaski i prawdy oraz zdyscyplinowanego studium i milczenia, a także pogodnego pokoju umysłów i serc. Takich cnót niewątpliwie można było uczyć się od św. Józefa.

W ostatniej części listu papież Jan XXIII pragnie, aby ołtarz św. Józefa znajdujący się w Bazylice św. Piotra w Rzymie, okrył się nowym blaskiem, większym i bardziej uroczystym i stał się miejscem pociągającym do modlitwy wszystkich wiernych. Papież wybrał ten ołtarz, ponieważ znajdował się w miejscu, w którym toczyć się będą obrady Soboru Watykańskiego II. W modlitwie papież podkreślił, że właśnie tutaj jest miejsce dla Opiekuna Kościoła Powszechnego. Prosił także, aby duch pokoju, milczenia, sumiennej pracy i modlitwy św. Józefa zawsze ożywiał ojców zwołanego XXI Soboru Powszechnego.

1.2. Dekret Novis hisce temporibus

13 listopada 1962 roku światowe media zainteresowane obradami Soboru Watykańskiego II podały wiadomość, że Ojciec Święty Jan XXIII nakazał włączyć imię św. Józefa do Kanonu Rzymskiego. Tę długo oczekiwaną decyzję papieża ogłoszono na przedpołudniowej sesji 13 listopada 1962 roku podczas 18 Kongregacji Generalnej, kiedy Ojcowie Soboru dyskutowali o roku liturgicznym i kulcie świętych. Decyzję tę ogłosił kardynał Amleto Giovanni Cicognani, przewodniczący Sekretariatu Soboru do Spraw Nadzwyczajnych. Kardynał dodał, że papieski dekret wejdzie w życie w dniu 8 grudnia 1962 roku. Wybór daty nie był przypadkowy, gdyż właśnie w tym dniu przypadała 92. rocznica ogłoszenia przez Piusa IX św. Józefa Patronem Kościoła Powszechnego.

Jan XXII pozytywnie odpowiedział na petycję Ośrodka Badań i Dokumentacji przy oratorium św. Józefa w Montrealu oraz józefologów z Valladolid w Hiszpanii i Viterbo we Włoszech, włączając dekretem Novis hisce temporiobus św. Józefa do Kanonu mszalnego. Decyzja papieża odpowiadała także woli większości Ojców Soboru, którzy w taki sposób chcieli uczcić swojego opiekuna i patrona.

Biskup A. Pawłowski skomentował to wydarzenie w następujący sposób: Odtąd cichy Rzemieślnik z Nazaretu może poniekąd do siebie stosować słowa: “Od wschodu słońca aż do zachodu wielkie jest imię moje ponad narodami” (Ml 1, 11). Oto bowiem gdziekolwiek na ołtarzach Pańskich składana jest Ojcu Niebieskiemu Ofiara czysta, święta i nieskalana z Baranka bez zmazy, tam również sławione jest imię moje.

2. Pierścień dla św. Józefa

Umiłowanie i kult papieża Jana XXIII do świętego Józefa mogli poznać również mieszkańcy Kalisza. Po ogłoszeniu św. Józefa opiekunem Soboru Watykańskiego II oraz włączeniu go do Kanonu Mszy Świętej, Ojciec Święty podarował sanktuarium kaliskiemu św. Józefa cenny pierścień. Uczynił to przez ówczesnego Prymasa Polski, księdza kardynała Stefana Wyszyńskiego. Pierścień został złożony na ręce Biskupa Włocławskiego księdza Antoniego Pawłowskiego, który był uczestnikiem pierwszej sesji Soboru Watykańskiego II. W zapisach Kroniki Diecezji Włocławskiej czytamy: Przez ten ujmujący dar Jego Świątobliwość raczył upamiętnić historyczną decyzję, mocą której od 8 grudnia 1962 roku, zostało wprowadzone do Kanonu Mszy Świętej imię św. Józefa, Oblubieńca Najświętszej Maryi Panny, oraz wyrazić uznanie dla naszej prastarej Diecezji za przeżyte Dni Maryjne w roku 1962, od 13 maja (Kalisz) do 30 września (Włocławek).

Uroczystości związane z przekazaniem papieskiego pierścienia miały miejsce 12 i 13 stycznia 1963 roku w kolegiacie kaliskiej. W uroczystościach uczestniczyło czterech biskupów: Antoni Pawłowski, Józef Drzazga, Jan Obłąk i Kazimierz Majdański, przedstawiciele kapituł: bazyliki katedralnej włocławskiej i kolegiaty kaliskiej oraz licznie zebrani duchowni z całej Polski oraz wierni z całej diecezji. Były to niezapomniane chwile dla mieszkańców najstarszego miasta w Polsce. Uroczystości poprzedzało triduum przygotowawcze, które poprowadził ks. Józef Gregorkiewicz, profesor Seminarium Księży Salezjanów w Lądzie n/Wartą. Tak pisał o tym wydarzeniu ks. B. Lewandowski: Przez trzy dni czciciele św. Józefa wypełniali kolegiatę, licznie przystępując do sakramentów świętych, by w ten sposób przygotować się jak najlepiej na przeżycie wspaniałej uroczystości.

W przeddzień uroczystości Najświętszej Rodziny, w godzinach wieczornych, do bazyliki kaliskiej, wypełnionej po brzegi wiernymi, przybyli biskupi, przedstawiciele kapituł, ojcowie prowincjałowie Towarzystwa Jezusowego z Warszawy i Krakowa oraz księży orionistów z Warszawy. Po krótkiej modlitwie w Kaplicy Cudownego Obrazu, wszyscy udali się do głównego ołtarza, przy którym sprawowano Eucharystię. Do głównego ołtarza przeniesiono także obraz św. Józefa. Mszy Świętej przewodniczył biskup Antoni Pawłowski, a kazanie wygłosił biskup nominat Kazimierz Majdański. Biskup mówił o Świętej Rodzinie, podkreślając znaczenie św. Józefa dla katolickiego życia rodzinnego.

Po zakończeniu Mszy Świętej, Pasterz Diecezji Włocławskiej w bardzo podniosłym przemówieniu przedstawił wiernym okoliczności związane z otrzymaniem w Rzymie wspaniałego daru Jana XXIII dla sanktuarium kaliskiego. Na przemówieniu biskupa wieczorne uroczystości nie zakończyły się, ale trwały dalej. Ks. B. Lewandowski pisał: W późnych godzinach wieczornych odprawione zostały specjalne modły za Najdostojniejszego Ofiarodawcę, o Jego zdrowie i za II Sobór Watykański. Do późnej nocy wierni trwali na czuwaniu u stóp św. Patriarchy Kaliskiego.

Główne uroczystości związane z przekazaniem papieskiego pierścienia odbyły się 13 stycznia 1963 roku. W tym dniu od wczesnych godzin rannych, przed obrazem św. Józefa, celebrowano Msze Święte dla różnych stanów. O godzinie 9.00 Eucharystię, w której bardzo licznie uczestniczyła młodzież, sprawował biskup Antoni Pawłowski. Pasterz Diecezji Włocławskiej uświadomił młodzieży życiowe wskazania z przeżywanej uroczystości. Umieszczenie wotum Ojca Świętego Jana XXIII na obrazie św. Józefa nastąpiło w czasie sumy pontyfikalnej, którą celebrował ks. biskup Jan Obłąk. Po Ewangelii, ks. biskup Antoni Pawłowski przygotował wiernych do tego historycznego aktu. Następnie kustosz sanktuarium ks. kanonik Józef Olczyk odczytał dekret Biskupa Włocławskiego Ku pamięci potomnych.

Obrzęd ozdobienia obrazu papieskim pierścieniem był bardzo prosty i wymowny. Najpierw kapłani recytowali antyfonę:

Ciebie Józefie sławią niebieskie Chóry,

Twą chwałę głoszą chrześcijan szeregi,

Zasługami jaśniejesz w czystym związku,

Którym złączonyś z Najchwalebniejszą Dziewicą – Bogurodzicą.

Następnie ks. biskup odmówił werset: Umiłował go Pan i ozdobił pierścieniem wiernej miłości”, na co zebrani kapłani odpowiedzieli: Szatą chwały przyoblekł Go na wszystkie wieki Kościoła. Po responsorium biskup odmówił następującą modlitwę: Niechaj zasługi Oblubieńca Przenajświętszej Rodzicielki Twojej unaocznione tym pierścieniem wspomogą nas, prosimy Cię Panie, aby to, czego własnymi siłami otrzymać nie możemy, za Jego wstawiennictwem było nam dane. Który żyjesz i królujesz na wieki wieków.

Po modlitwie biskupa chór i orkiestra wykonały wspaniały hejnał, a Pasterz Diecezji przystąpił do łaskami słynącego obrazu św. Józefa i umieścił drogocenny pierścień na dłoni Patriarchy. Nakładając pierścień, biskup mówił: Jako na Twą św. Józefie dłoń wkładam darowany przez papieża Jana XXIII pierścień, tak przez moją wierną służbę Kościołowi świętemu, doprowadź mnie i wszystkich wiernych diecezjan do Chwały Wiecznej. Po aklamacji wiernych Amen, chór wykonał kantatę Witaj Józefie.

Po zakończonej sumie pontyfikalnej, kazanie o św. Józefie wygłosił ks. biskup Józef Drzazga z Warmii. Ukazał św. Józefa jako głowę Najświętszej Rodziny. Mówił także o znaczeniu pierścienia dla uczuć rodzinnych. Uroczystą Eucharystię zakończył Biskup Włocławski, przekazując błogosławieństwo apostolskie Ojca Świętego wraz z odpustem zupełnym.

Jednak uroczysta suma pontyfikalna i przekazanie papieskiego pierścienia św. Józefowi nie zakończyły wszystkich uroczystości. W godzinach popołudniowych młodzież i dzieci przedstawiły misterium, w którym pieśnią i recytacją upamiętniono przeżyte uroczystości. Ostatnią Mszę Świętą w tym dniu celebrował ks. biskup J. Drzazga, a słowo Boże wygłosił biskup J. Obłąk. Kaznodzieja przedstawił św. Józefa jako męża o wielkiej roztropności i nieposzlakowanej wierności. Zwrócił uwagę również na niezwykłą skuteczność opieki i orędownictwa św. Józefa. Biskup mówił także o osobistych dobrodziejstwach, które skłoniły obu biskupów z Warmii do przybycia na uroczystości do Kalisza.

Podczas uroczystości złożenia papieskiego wotum obrazowi św. Józefa w Kaliszu, bardzo interesujące przesłanie przedstawił ks. biskup Antoni Pawłowski, Ordynariusz Diecezji Włocławskiej. Homilie wygłoszone w tamtych dniach wydają się być wciąż aktualne i dlatego warto przypomnieć ich najważniejsze treści. W przeddzień uroczystości, na początku swojego kazania biskup mówił: Podjęliśmy zeszłoroczne Dni Maryjne tutaj, w grodzie nad Prosną, by przejść przez całą diecezję aż po Włocławek, od Warty aż po Wisłę, od Prosny aż gdzieś nad Drwęcę. Te uczucia pragnę Wam dzisiaj uprzytomnić, bo z Dni Maryjnych wyrosła obecna uroczystość. To mnie ośmieliło, by w znanej pieśni, słowami, której sławimy Matkę Zbawiciela, głosić cześć i wypowiadać chwałę temu, który był Bożej Dzieciny Opiekunem, Przeczystej Dziewicy wiernym Oblubieńcem. Podkreślam, że z Maryjnych uroczystości, które przeżyła nasza diecezja przed moim wyjazdem do wiecznego Miasta na uczestnictwo w II Soborze Watykańskim, wyrosło to, co nas dzisiaj ściele do stóp Świętego Patriarchy, Opiekuna w Kościele Bożym wielkich spraw, prowadzonych przez obecnego Papieża. Ta wypowiedź biskupa, mariologa, staje się bardzo ważna w kontekście toczących się obecnie dyskusji o ścisłym łączeniu św. Józefa z Maryją.

W dalszej części przemówienia biskup opowiedział, w jaki sposób doszło do przekazania papieskiego daru dla kaliskiego sanktuarium. Biskup Pawłowski relacjonował przeżycia związane z Dniami Maryjnymi zorganizowanymi w Diecezji Włocławskiej, w celu modlitewnego wsparcia Soboru Watykańskiego II. Pasterz Kościoła Włocławskiego mówił między innymi: Słuchano z zapartym oddechem, ze wzruszeniem w oczach. Między jedno a drugie zdanie, mówiące o tym, co przeżywał Kalisz, ile dostojeństwa wierny kaliski lud potrafi wnosić w nabożeństwa przeżywane w kolegiacie, włączyłem ciepłe wspomnienie o obrazie św. Józefa. Skreśliłem pokrótce dzieje obrazu, jego ideę przewodnią podkreślającą ojcostwo przybrane św. Józefa jako Głowy Najświętszej Rodziny, łaski niezwykłe, z jakich słynie od wieków. […] Wyraziłem oględnie myśl o pierścieniu, który byłby wyrazem miłości i wierności za życia łączącej św. Józefa z Matką Bożą i znakiem tej wierności, którą my dziś pragniemy się wiązać z Kościołem Chrystusowym.

Następnie ks. biskup Antoni Pawłowski przypomniał, że papież Jan XXIII ofiarował św. Józefowi Kaliskiemu cenny pierścień, aby w ten sposób uczcić wprowadzenie imienia Patriarchy do Kanonu Mszy Świętej. W tym pierścieniu przekazanym sanktuarium kaliskiemu Ojciec całego chrześcijaństwa zawarł swe troski, swe nadzieje, jakimi wysłał aulę soborową, wnętrze Bazyliki Piotrowej, w której biskupi całego świata odbywali swą pierwszą, już zakończoną sesję – mówił Biskup Włocławski.

Każdy dar domaga się odpowiedzi i zaangażowania. Przyjmując papieski dar, cała diecezja została wezwana do ufnej modlitwy w intencjach Kościoła i trwającego Soboru. Pasterz Diecezji Włocławskiej przed obrazem św. Józefa wzywał wiernych: Stąd też moja gorąca prośba, byśmy wszystkie dobra dla Kościoła, dla chrześcijaństwa i dla ludności, jakie Ojciec święty Jan XXIII osiągnąć zamierza przez II Sobór Watykański, pochwycili tutaj żarem swych modlitw, podtrzymali ufnością strzelistą. Zwłaszcza zdrowie Papieża, Jego siły do dalszej pracy składamy w dłonie Tego, któremu On sam, jako Patronowi Kościoła Powszechnego okazuje tyle miłości i tyle niezachwianej nadziei, pełnej pogodnego spojrzenia w przyszłość i pełnej głębokiego, osobistego przekonania o zwycięstwie wśród ludzi dobra i prawdy, pokoju i sprawiedliwości.

W uroczystość Najświętszej Rodziny, 13 stycznia 1963 roku, przy składaniu papieskiego wotum św. Józefowi, ks. biskup A. Pawłowski zdawał sobie sprawę z wielkości i ważności tego wydarzenia dla dziejów kaliskiego sanktuarium. Przed przekazaniem pierścienia św. Józefowi, biskup mówił do bardzo licznie zgromadzonych wiernych: Wśród nas jest Ojciec święty. Jego to bowiem upominek niosę św. Józefowi. Pośród tysięcznych zajęć, obciążony troską i odpowiedzialnością o tysiące, tysiące kościołów lokalnych, Jan XXIII znalazł miejsce w swym sercu, by o Włocławskiej pomyśleć Diecezji, swymi najlepszymi uczuciami chciał zwrócić się tutaj, do sanktuarium kaliskiego i całą swą ufność, jaką związał z II Soborem Watykańskim, całą swą miłość, jaką żywi do św. Józefa, złożyć tutaj w postaci drogocennego sygnetu. Jest Jego wolą, by ten pierścień zdobił dłoń Oblubieńca Przeczystej Dziewicy, który jest zarazem Głową Rodziny Najświętszej, Opiekunem Kościoła świętego. […] Dziś Ojciec chrześcijaństwa zwrócił swe oczy ku naszemu Patriarsze, gdy swą serdeczną pamięcią zaszczycił umiłowane przezeń sanktuarium kaliskie, gdy św. Józef, zda się wyciąga swą dłoń, by przyjąć pierścień papieski, te same podkreślone uczucia ożywiają ponownie Jego wnętrze. Stąd to radość na obliczu Najczystszej Panienki; stad to radością jaśnieją oczęta Bożej Dzieciny. Rozjaśniło się wszystko w tym sanktuarium, w tej kolegiacie kaliskiej. Rozjaśnił się ten obraz, który wy darzycie taką miłością, taką czcią i takim zaufaniem.

W przemówieniu biskupim nie zabrakło akcentów skierowanych do mieszkańców Kalisza. Biskup podkreślił zaangażowanie w życie Kościoła oraz wierność Bogu mieszkańców najstarszego miasta w Polsce. Zwrócił także uwagę, że otrzymany dar wyznacza im nowe zadania. Pasterz Włocławski przed obrazem św. Józefa mówił: Święty Józefie, niechaj lud gromadzący się w tym Sanktuarium posłyszy słowa idące doń z Objawienia św. Jana: ‘Twą miłość pierwszą czyń’ Kościele Kaliski. Wyście znani ze swego ognistego uczucia, które was wiązało z Bożą sprawą. Jako środowisko katolickie byliście znani przez wieki ze swej wierności ewangelicznemu prawu, z katolickiego ducha w rodzinach. To wszystko nowym światłem, nowymi blaskami z tą dzisiejszą uroczystością ma wśród was być promienne i nieść cześć i miłość do św. Józefa, nie tylko na naszą ziemię całą, ale i na to nowe Tysiąclecie, które tak blisko już jest przed nami.

Kontynuacją kaliskich uroczystości przekazania wotum Jana XXIII obrazowi św. Józefa było orędzie o św. Józefie jako patronie Kościoła i Diecezji, z 2 lutego 1963 roku, skierowane przez biskupa Pawłowskiego do wiernych Diecezji Włocławskiej. W związku z uroczystością św. Józefa, Pasterz Kościoła Włocławskiego przypomniał wiernym rolę św. Józefa w życiu Jezusa i Maryi oraz wyjaśnił im znaczenie tytułu Patrona Kościoła Powszechnego i Diecezjalnego, jakim cieszył się Patriarcha z Nazaretu. Biskup przypomniał także, jaki był cel wybrania św. Józefa na Patrona Kościoła i Diecezji Włocławskiej: by w nas żył Chrystus, by On wzrastał przez nasze życie uczciwe; byśmy przy Nim trwali w pracy, w obowiązku społecznym. Na straży tego, co w nas jest z Chrystusa, z Jego prawdy, z Jego dobra, z Jego łaski stoi św. Józef jako Patron Kościoła Powszechnego.

Ks. biskup A. Pawłowski nawiązał w swoim Orędziu do uroczystości przekazania papieskiego pierścienia kaliskiemu Sanktuarium, które odbyły się w Kaliszu 12 i 13 stycznia 1963 roku. Klimat i owoce tejże uroczystości chciał przekazać całej diecezji: Tą radością pragnę przejąć całą Diecezję, wszystkie jej parafie. Okażmy Ojcu Świętemu wdzięczność za to wyróżnienie świętego Kościoła Włocławskiego przez gorące modlitwy w dniach 16-19 marca zanoszone do naszego patrona. Będziemy Mu zwłaszcza oddawali pod opiekę zdrowie i siły Ojca świętego, dzieło podjętego Soboru, wielkoduszną troskę o pokój między narodami, gorące pragnienie zjednoczenia wszystkich chrześcijan przy Konfesji św. Piotra.

Kaliskie sanktuarium św. Józefa przeżyło dwie poważne kradzieże koron i sukienek oraz darów wotywnych. Pierwsza z nich miała miejsce 6 lipca 1913 roku, ale zrabowane wówczas przedmioty udało się odzyskać i szybko wróciły one na swoje miejsce. Druga kradzież, bardziej tragiczna, gdyż nie udało się odzyskać skradzionych rzeczy, wydarzyła się w nocy z 2 na 3 października 1983 roku. Skradziono wtedy złote korony, srebrne sukienki oraz dwa złote pierścienie, w tym pierścień Jana XXIII oraz około 130 darów wotywnych, a także dwa srebrne anioły podtrzymujące znajdujący się w ołtarzu obraz.

ks. Dariusz Kwiatkowski

referat wygłoszony podczas 44. Sympozjum Józefologicznego