Święta od baranka

Święta od baranka

Jedyną z męczennic, której towarzyszy baranek, jest dwunastoletnia Rzymianka Święta Agnieszka. To w jej liturgiczne wspomnienie, czyli 21 stycznia, na grób tej Męczennicy już od IV wieku przyprowadza się dwa baranki, z których rzymskie benedyktynki z kościoła pw. św. Cecylii na Zatybrzu tkają paliusze dla nowo wybranych arcybiskupów metropolitów.

Święta Agnieszka poniosła męczeńską śmierć w Rzymie w trakcie prześladowań za panowania cesarza Dioklecjana, prawdopodobnie w 305 roku na stadionie Domicjana. Dzisiaj w tym miejscu znajduje się Piazza Navona, jedno z najwspanialszych miejsc Rzymu. Bazylikę ku czci owej Świętej wzniesiono nad jej grobem w VII stuleciu.

Na „spacerze” z barankiem
Najłatwiej w gronie wyniesionych na ołtarze kobiet rozpoznać Świętą Agnieszkę po atrybucie, jakim jest baranek znajdujący się albo u jej stóp, albo na jej ręce. Dlaczego to baranek kojarzony jest z tą Świętą, która przecież nie miała nic wspólnego chociażby z pasterstwem? Odpowiedzi jest kilka. Po pierwsze - imię „Agnieszka” pochodzi od łacińskiego określenia baranka: agnus. Po drugie - według hagiograficznej opowieści po upływie ośmiu dni od swej męczeńskiej śmierci Święta Agnieszka ukazała się z barankiem swoim rodzicom. Jeszcze jednej odpowiedzi dostarcza podanie głoszące, że ofiarowała ona papieżowi wełnę, z której utkano paliusz, dlatego kryją się też w tym podaniu początki zwyczaju z 21 stycznia, kiedy ofiarowuje się dwa baranki papieżowi.
Baranek jest najpopularniejszym atrybutem Świętej Agnieszki. Rzadko zdarza się, że jest przedstawiana w sztuce bez tego atrybutu. Z barankiem wyobraża ją na przykład mozaika z kościoła pw. Świętej Cecylii in Trastevere, którego budowę rozpoczęto w V wieku. Na owej mozaice Świętą ukazano na złotym tle z owocującymi drzewami symbolizującym utożsamiane z Rajem Niebo oraz wśród białych lilii wskazujących na czystość i niewinność rzymskiej Męczennicy. Ponad przedstawioną między jońskimi kolumnami jako oranta, czyli modląca się ze wzniesionymi ku niebu obiema rękami chrześcijanka, Świętą Agnieszką widnieje prawica Boga, trzymająca ozdobiony wstęgami wawrzynowy wieniec, to jest z liści laurowych, symbolizujący między innymi zwycięstwo i chwałę, a przeznaczony właśnie dla tej Świętej. Często zamiast wieńca pojawia się złota, bogato zdobiona korona wznoszona ponad Świętą lub spoczywająca na jej skroniach. Korona zdobi skronie Męczennicy na przykład na obrazie z 1480 roku. Z koronowaniem Świętej Agnieszki za duchowe i moralne zasługi mamy natomiast do czynienia przykładowo na obrazie Domenichina, czyli Domenica Zampieriego, włoskiego mistrza przełomu XVI i XVII stulecia. Przedstawił on aniołka sfruwającego ku Świętej z liściem palmy, powszechnym symbolem męczeństwa, który wręczy Świętej Agnieszce, i ze złotą, wysadzaną drogocennymi kamieniami koroną, którą uwieńczy modlącą się Męczennicę. Poniżej, u jej stóp widnieje drugi aniołek, tulący i głaszczący baranka. Domenichino ukazał Świętą w rzymskiej, starożytnej wilii, na tle dwóch wzgórz z siedmiu, na których wznosi się Wieczne Miasto. Inny artysta, również Włoch, żyjący w XVII wieku Francesco Guarino namalował Świętą Agnieszkę jako wskazującą palcem na baranka wpatrzonego w widza oglądającego obraz, być może chcąc w taki sposób skierować jego uwagę na Jezusa Chrystusa, którego Baranek symbolizuje w Piśmie Świętym i w chrześcijańskiej tradycji, nie tylko ikonograficznej.

Niewzruszona w niewinności i odwadze
Poza wymienionymi znaczeniami baranek w ikonografii Świętej Agnieszki, ukazywany również z nimbem lub sztandarem, odgrywa jeszcze inną rolę, mianowicie jest symbolem czystości i niewinności. To samo oznacza w przypadku owej Męczennicy biała korona. Ponadto jej czystość, niewinność, ale i dziewiczy wstyd symbolizują lilia i kość słoniowa. Oba symbole nawiązują też do wystawienia na widok publiczny celowo pozbawionej szat Świętej. Miała ona wtedy zachować swoją niewinność, w cudowny sposób okrywając się własnymi włosami, co przedstawia czternastowieczna miniatura Mistrza z Fauvel, na której okrytej włosami Męczennicy śpieszy z odsieczą anioł, sfruwając ku niej z szatą w rękach. Historia jej życia mówi również, że kiedy niedoszły narzeczony chciał zbliżyć się do Świętej, został rażony piorunem i wskutek tego stracił życie. Ona wyprosiła u Boga jego wskrzeszenie, po którym przyjął chrzest.
Co więcej Świętej Agnieszce przypisano też takie atrybuty, jak czerwoną koronę, płonący stos i miecz. Oczywiście czerwona korona symbolizuje męczeństwo owej Rzymianki, podobnie jak stos, miecz i wspomniany już wcześniej liść palmy. Z tym ostatnim atrybutem, nie tylko z barankiem, ukazał Świętą na przykład hiszpański artysta z epoki baroku Alonso Cano. Pozostałe atrybuty dowodzą skazania Świętej Agnieszki wpierw na śmierć przez spalenie na stosie, a potem na ścięcie. Przekazy hagiograficzne głoszą, że kiedy płomienie nie zdołały wyrządzić jej żadnej krzywdy, Świętą ścięto mieczem. Zestaw atrybutów przypisanych owej Rzymiance należy dopełnić dwoma kolejnymi, czyli księgą i lampą, gdzie księga symbolizuje wiarę, modlitwę i życie zgodne z Ewangelią, a lampa mądrość i roztropność jako cnoty Świętej, nawiązujące do fragmentu Ewangelii o pannach mądrych i głupich. Nie tylko z barankiem, ale i z księgą przedstawili Świętą Agnieszkę chociażby tacy nieznani z imienia niemieccy artyści przełomu XV i XVI stulecia jak Mistrz Ołtarza Świętego Bartłomieja oraz Mistrz Legendy Świętej Urszuli. Pierwszy z nich wyobraził rzymską Męczennicę wraz ze Świętymi Bartłomiejem, Janem, Jakubem Młodszym, Małgorzatą, Cecylią i Krystyną, a drugi w scenie Ukrzyżowania. Z rodzimego obszaru można dodać jeszcze jeden atrybut: skowronka, występujący w dwóch przysłowiach związanych z dniem Świętej Agnieszki: „Święta Agnieszka wypuszcza skowronka z mieszka” i „Agnieszka łaskawa, puszcza skowronka z rękawa”. Z mieszkiem i skowronkami wypuszczanymi w polu ukazał Świętą w 1921 roku symbolista i kolorysta Jacek Malczewski.

 Justyna Sprutta