Święci pokutnicy w sztuce

Święci pokutnicy w sztuce

Wielki Post to czas pokuty. Często pokutowali wielcy święci, świadomi swojej grzeszności. Sztuka obfituje w ich wizerunki jako pokutujących.

Ludzka czaszka, krzyż, włosiennica, dyscyplina to atrybuty od wieków towarzyszące pokutującym. Do nich Cesare Ripa, szesnastowieczny badacz sztuki i ikonografii, dodał jeszcze ciernie, rybę i ruszt, czyniąc alegorię Pokuty - płaczącą, smętną kobietą w burej, podartej szacie. Ryba nawiązywała do postu, natomiast ruszt, umieszczany z pieczonym pożywieniem ponad ogniem, symbolizując pokutę, pośredniczył między miłością Boga a cierpieniami grzesznika.
Święte Maria Magdalena i Róża
Najbardziej znaną pokutnicą jest Święta Maria Magdalena. Kilkakrotnie przedstawił ją hiszpański malarz o greckich korzeniach Domenikos Theotokopulos zwany El Greco, czyli Grekiem. Jeden z jego obrazów, powstały w latach 1585-1590, ukazuje Świętą wskazującą na czaszkę i zarazem dotykającą serca w geście kontemplacji. W pobliżu św. Marii Magdaleny widnieje również krucyfiks, a za nią skała wskazująca wraz z mrocznym poniekąd niebem na pustynię jako właściwe miejsce pokuty.
Pokutowanie symbolizowane jest także przez nadmierną chudość. Skrajnie wychudzoną św. Marię Magdalenę, odzianą we włosiennicę, przedstawił w latach 1453-1455 Donatello. W bogatych szatach zasiadającą na krześle, z pochyloną głową, rozchylonymi ustami i zamkniętymi oczami, wyobraził tę Świętą Caravaggio, mistrz baroku, ukazując w jej pobliżu leżące na ziemi perły ze złotym łańcuchem i flakon z cennym olejkiem. Kosztowności sugerują wystawne życie Świętej przed nawróceniem, a naczynie wskazuje na obmycie nóg Mesjaszowi przez jawnogrzesznicę i przyniesienie wonności do grobu w celu namaszczenia jego ciała.
Zapatrzoną przy stole z książkami w światło lampy Marię Magdalenę, przytrzymującą na kolanie czaszkę, namalował około 1645 roku Georges de La Tour, podczas gdy rzeźbiarz klasycyzmu Antonio Canova wykuł w marmurze Marię Magdalenę w momencie, gdy klęcząc na skale, kontempluje Ukrzyżowanego ze spoczywającego na czaszce krucyfiksu, który nawiązuje do jej obecności na Golgocie. Peruwiański, anonimowy malarz z Cuzco przedstawił natomiast, w XVIII wieku, pokutującą Świętą Różę z Limy. Klęcząc wśród róż, z obnażonymi plecami, biczuje się ona przed krucyfiksem w pobliżu wizerunku Matki Bożej Różańcowej. Naprzeciwko, na półce, znajdują się księgi, palący się kaganek i czaszka, symbolizujące pobożność Świętej i jej pokutę. Na głowie Róży widnieje kolczasta obręcz, którą Święta, nie chcąc drażnić matki, ukrywała w różanym wianku. Liczne róże wskazują nie tylko na imię Świętej, ale i na Bożą miłość i umartwienia.
Święci Piotr,
Franciszek i Hieronim
Po zaparciu się Jezusa Chrystusa i usłyszeniu piania koguta Piotr gorzko zapłakał. Dzieło El Greca z 1605 roku, zatytułowane „Łzy Świętego Piotra”, ilustruje także pokutę Apostoła. Po mistrzowsku artysta z Krety i na tym obrazie ukazał jego załzawione, lśniące oczy. Rybak Szymon wyobrażony w złoto−niebieskich szatach, z dwoma kluczami u boku, symbolizującymi daną mu przez Zbawiciela władzę nad Kościołem, kieruje pełne cierpienia spojrzenie ku niebu, modlitewnie złożywszy ręce. Widoczne za nim drzewo nawiązuje natomiast do Chrystusowego krzyża, a zielone liście gałęzi do zmartwychwstania. W oddali widnieją anioł przy pustym grobie Zbawiciela i Święta Maria Magdalena, która dopiero przed momentem odkryła pozbawione ciała miejsce pochówku jej Mistrza.
El Greco namalował także, około 1580 roku, „Ekstazę Świętego Franciszka”. Jest to jedyny obraz owego hiszpańskiego artysty, znajdujący się w rodzimych zbiorach, mianowicie w Muzeum Diecezjalnym w Siedlcach. Widoczna na obrazie czaszka klarownie sugeruje, że również na nim mamy do czynienia z pokutą, tym razem Biedaczyny z Asyżu, chociaż może ona symbolizować także rozważanie spraw ostatecznych. Kształty chmur tworzą ogromną, niejako usiłującą pochłonąć Świętego Franciszka drugą czaszkę, ale on, Boży wybraniec, naznaczony na górze La Verna stygmatami, kieruje spojrzenie nie ku tym niepokojącym formom, lecz ku płynącemu z nieba kojącemu światłu.
Wielką popularnością z grona pokutujących cieszył się też, w sztuce nowożytnej, Święty Hieronim. Także tego Świętego ukazał w grocie, jako nagiego i skrajnie wychudzonego, El Greco. Lewą ręką Święty Hieronim przytrzymuje księgę, ponieważ przetłumaczył Biblię na język łaciński (Wulgata), spoglądając ku niebu. Owego Świętego jako pokutnika przedstawił także Caravaggio, Jacopo Bassano - dodając klepsydrę symbolizującą przemijalność czasu i Albrecht Dürer - wzbogacając ikonografię o wskazujące kolorem piór na Chrystusową mękę ptaki: rudzika i szczygła. Czasem też wyobrażano tego Świętego z biczem i kamieniami, którymi uderzał się w piersi. Pokutowali nie tylko wielcy święci czy święte. Powstały około 1750 roku obraz „Pokutująca dziewczyna” Pietra Rotariego ukazuje bowiem dziewczynkę ze złożonymi rękoma i opuszczonymi oczami, a w jej pobliżu, na stoliku, księgę z widoczną w niej dyscypliną.

Justyna Sprutta