Spisy ludności

Spisy ludności

Narodowy Spis Powszechny Ludności i Mieszkań kończy się 30 września. Zostało już tylko kilka dni, aby wypełnić obowiązek. Tegoroczny spis powszechny jest jedenastym po odzyskaniu przez Polskę niepodległości. Ten sprzed 100 lat był najobszerniejszy. Do dzisiaj imponuje jego zakres tematyczny.

Pierwszych fragmentarycznych spisów ludności dokonywano już w starożytnym Egipcie, Persji i Chinach. Wykorzystywano je do celów podatkowych, wojskowych lub religijnych. W starożytnym Rzymie regularnie odbywały się spisy ludności dla celów podatkowych i militarnych – cenzusy, które od 443 p.n.e. co pięć lat przeprowadzali specjalni urzędnicy – cenzorzy. Nawet biblijne przekazy głoszą, że ze względu na zarządzony przez cezara Kwiryniusza „spis ludności w całym świecie”, Święta Rodzina musiała się stawić w miejscu urodzin Józefa, czyli w Betlejem, gdzie urodził się Jezus.

Spis w Betlejem
„W owym czasie wyszło rozporządzenie cezara Augusta, żeby przeprowadzić spis ludności w całym świecie. Pierwszy ten spis odbył się wówczas, gdy wielkorządcą Syrii był Kwiryniusz” (Łk 2, 1-2). Tak brzmi początek Ewangelii czytanej w noc Bożego Narodzenia. Pieter Brueghel Starszy na płótnie z 1566 roku, przechowywanym w Muzeum Sztuk Pięknych w Brukseli, przedstawił wielki tłum handlarzy, wieśniaków, żebraków przybyłych do zasypanego śniegiem Betlejem, żeby zarejestrować się według miejsca pochodzenia, co było praktyką potwierdzoną w rzymskim Egipcie, chociaż dominującym zwyczajem był spis w oparciu o miejsce zamieszkania. Ten spis, który pozwoliłby nam skojarzyć narodzenie Jezusa z konkretną datą, niesie jednak poważną trudność. Historycy podają, że jedyny udokumentowany spis przeprowadzony przez Kwiryniusza w Palestynie odbył się w latach 6-7 n.e., kiedy Jezus powinien mieć co najmniej 12 lat. Jak wiadomo, Jezus urodził się za Heroda Wielkiego, który umarł w 4 roku przed Chr.
A spis Kwiryniusza, o którym mówi św. Łukasz? Dla jednych historyków Ewangelista, który przecież w innych sytuacjach wykazywał wierność faktom historycznym albo pomylił daty, albo chciał powiązać narodzenie Chrystusa z ważnym wydarzeniem spisu, by umieścić Jezusa na tle cesarstwa rzymskiego, potwierdzając w ten sposób uniwersalne znaczenie Jego przyjścia na świat. Jest jednak i druga teza, podtrzymywana przez innych badaczy podkreślających tę szczególną uwagę Łukasza, iż był to „pierwszy spis” Kwiryniusza. August bowiem planował globalny spis, który miał objąć całe cesarstwo. Pewne jest to, że ponad kwestiami historycznymi św. Łukasz widzi w narodzeniu Jezusa wydarzenie o wymiarze uniwersalnym wywierające wpływ na całe dzieje ludzkości.

Średniowieczne liczenie
Pierwsze nowożytne spisy ludności przeprowadzano w krajach skandynawskich, np. w Szwecji w 1749 roku, w USA pierwszy spis odbył się w 1790 roku, na ziemiach polskich w 1789 roku, zaś w Rosji dopiero w 1897 roku. Na początku XIX wieku przeprowadzono też pierwsze spisy w Wielkiej Brytanii, Francji, Prusach i Austrii.
Na stronie Głównego Urzędu Statystycznego dowiadujemy się, że pierwsze informacje liczbowe o ludności ziem polskich zaczęły pojawiać się już w średniowieczu m.in. w kronice Galla Anonima i bullach papieskich, a od XV wieku także w księgach uposażeń biskupstw. Od XVI wieku zaczęto wymieniać liczby mieszkańców w państwowych rejestrach podatkowych i lustracjach królewszczyzn, sporządzanych głównie dla celów fiskalnych i wojskowych. W okresie oświecenia – XVIII wieku – kościelne spisy ludności przeprowadzane były przez biskupów.
Pierwszy spis ludności na ziemiach polskich był przeprowadzony na podstawie Konstytucji z 22 czerwca 1789 roku „Lustracya dymów i podanie ludności”, uzasadniającej przeprowadzenie spisu oraz formularza „Tabella ludności spisu 1789 r.”. Konstytucję uchwalił Sejm Czteroletni (1788–1792) na sesji 9 marca 1789 roku. Dla uczczenia tego wydarzenia 9 marca jest świętem statystyki polskiej. Inicjatorem uchwały Sejmu i autorem tabel statystycznych tego spisu oraz statystycznej metody wymiaru podatków na wojsko był poseł hrabia Fryderyk Józef Moszyński (1737–1818).

Jedyny w Królestwie Polskim
W zbiorach Centralnej Biblioteki Statystycznej znajduje się cenne cimelium autorstwa Józefa Kleczyńskiego z 1892 roku omawiające historię spisów ludności w Polsce. W okresie zaborów ziemie polskie włączono w system spisów ludności państw zaborczych. Pierwsze wiarygodne wyniki spisów w zaborze pruskim uzyskiwano od 1840 roku, a w zaborze austriackim od 1869 roku. W zaborze rosyjskim jedyny spis ludności odbył się w 1897 roku. Po odzyskaniu niepodległości w 1918 roku spis realizował Główny Urząd Statystyczny (GUS). Pomimo zawieruch historycznych i trudności losowych GUS zawsze starał się dostarczyć wiarygodnych, rzetelnych, niezależnych oraz wysokiej jakości danych spisowych.
Spisy ludności w Królestwie Polskim w II połowie XIX wieku przeprowadzane były z inicjatywy lokalnych władz administracyjnych. Różniły się one jednak znacznie organizacją ich przeprowadzania, zakresem tematycznym i metodami opracowywania wyników. Nie były to jednak spisy powszechne. Nie odpowiadały normom zalecanym przez uchwały Międzynarodowego Instytutu Statystycznego. W Cesarstwie Rosyjskim i Królestwie Polskim spis ludności zamierzano przeprowadzić już w latach 70. XIX wieku, jednak trudności finansowe i organizacyjne uniemożliwiły jego realizację. Pierwszy powszechny spis ludności przeprowadzono jednocześnie w Cesarstwie Rosyjskim i Królestwie Polskim dopiero 9 lutego 1897 roku. Był to jedyny spis powszechny dokonany w Królestwie Polskim aż do 1914 roku.

W niepodległej Polsce
Cztery miesiące przed zakończeniem I wojny światowej, 13 lipca 1918 roku, Rada Regencyjna w Warszawie powołała Główny Urząd Statystyczny. Praktycznie od zaraz instytucja ta rozpoczęła przygotowania do przeprowadzenia narodowego spisu powszechnego ludności. Pierwotnie spis miał być przeprowadzony w 1920 roku, jednak inwazja bolszewicka uniemożliwiła realizację tego planu. W tej sytuacji przeprowadzono go w 1921 roku według stanu o północy z 30 września na 1 października, w czasie masowych repatriacji, zwłaszcza ze wschodu, wyjazdów Niemców z Poznańskiego i Pomorza, powrotu reemigrantów, emigracji zarobkowej i przesiedleń na Kresy. Nie było definitywnie ustalonych granic państwa i dlatego np. część Wileńszczyzny oraz Górnego Śląska nie została objęta spise.
Program spisu zawierał pytania dotyczące m.in.: narodowości, języka ojczystego, wyznania, wykształcenia, miejsca urodzenia, wykonywanego zawodu czy inwalidztwa. Pytano także o umiejętność pisania i czytania, a także spisano sieroty i półsieroty w wieku do 16 lat, ustalając ich sytuację materialną i edukacyjną. Badaniem objęto także budynki mieszkalne, gospodarstwa rolne, ogrodnicze i leśne oraz zwierzęta domowe.
Formularze i instrukcje dla rachmistrzów były drukowane dla Poznańskiego i Pomorza w języku polskim i niemieckim, dla wschodniej Małopolski w języku polskim i ukraińskim, dla pozostałego obszaru wyłącznie w języku polskim.
Jednym z najtrudniejszych zadań było wyszukanie i wyszkolenie komisarzy spisowych, dlatego oprócz urzędników i nauczycieli komisarzami spisowymi byli księża, adwokaci, lekarze, posiadacze ziemscy, naukowcy, dziennikarze, studenci i uczniowie. Wielu z nich dokonywało spisu bez wynagrodzenia. Najwięcej takich osób pracowało na terenie byłego Królestwa Kongresowego i zaboru pruskiego, najmniej w Małopolsce. Najtrudniej było pozyskać komisarzy na Kresach, gdzie brakowało inteligencji, dlatego z Warszawy wysłano na ziemie wschodnie 655 komisarzy, a ze Lwowa 521.
GUS propagował udział w spisie w prasie, za pomocą ulotek i plakatów oraz innych form przekazu. Wyniki spisu ludności 1921 roku opublikowano w 29 tomach obejmujących łącznie 6 mln informacji. Większość publikacji z tego spisu wydano w polsko-francuskiej wersji językowej.

W XX i XXI wieku
Drugi Powszechny Spis w Rzeczpospolitej Polskiej odbył się w 1931 roku. Wówczas, podobnie jak w spisie sprzed 10 lat, badano ludność ze względu na wyznanie i język ojczysty. Podstawowe opracowanie po spisie powszechnym ludności 1931 roku obejmowało zagadnienia mieszkań, gospodarstw domowych, ludności i stosunków zawodowych i zostało wydane dla wszystkich województw i największych miast Polski (Warszawa, Kraków, Lwów, Wilno, Poznań i Łódź).
Po II wojnie światowej, w 1946 roku, odbył się Powszechny Sumaryczny Spis Ludności. Kolejne spisy miały miejsce w latach 1950, 1960, 1970, 1978, 1988. W XXI wieku przeprowadzono dotąd Narodowe Spisy Powszechne Ludności i Mieszkań w 2002 i 2011 roku.
Trwający obecnie spis powszechny zakończy się 30 września.

Ewa Kotowska - Rasiak