Skąd się wzięły parafie?

Skąd się wzięły parafie?

Każdy chrześcijanin jest częścią parafialnej wspólnoty. Mało kto jednak zastanawia się nad jej genezą. Warto przypomnieć, że zanim stała się najmniejszą jednostką organizacyjną Kościoła, skupiała wiernych, zamieszkujących obszar, na którym rozwijało się chrześcijaństwo.

Wspólnotom przewodniczył duchowny - prezbiter (gr. presbyteros - starszy). Ich rozwój zapoczątkowano w połowie II wieku, gdy były podporządkowane kościołom partykularnym, administrowanym przez biskupów miejskich, którym podlegały schrystianizowane obszary wiejskie, pod przewodnictwem chorepiskopów.
Instytucjonalnie rozwinęły się po 313 roku, kiedy na mocy edyktu mediolańskiego chrześcijaństwo uznano za religię panującą w Imperium Rzymskim. Tworzono wtedy struktury, które centralizowały władze kościelną. Warto zaznaczyć, że późniejsze określenie „poganin” (łac. paganus - wieśniak), utożsamiono z przedchrześcijańskim mieszkańcem wsi. W 343 roku na synodzie w Sardyce stwierdzono, aby w małych miastach i na wsiach nie ustanawiać biskupów, tylko prezbiterów. W 451 roku na soborze chalcedońskim postanowiono, aby podział jednostek kościelnych postępował równolegle do administracji cywilnej. Wspólnoty religijne wchodziły w skład diecezji, powiększając zasięg organizacji kościelnej. Nazwano je parafiami (łac. paroecia i późn. łac. parochia, których etymologię stanowiła gr. paroikia, od czasownika paroikein - mieszkać obok). Parafianinem, określono osobę identyfikującą się z wspólnotą, oznaczającego początkowo sąsiada oraz obcego przybysza (gr. paroikos - dosł. obok domu). Urzędowego wymiaru nabrał zarządca wspólnoty (łac. parochus), którego w Rzymie utożsamiano z dostawcą, gospodarzem lub osobą wyznaczoną do zorganizowania zaopatrzenia.
Średniowieczny rozwój sieci parafialnej zapewniał sprawniejsze administrowanie i ułatwiał feudalną politykę fiskalną. W wielu krajach, parafie traktowano jako najniższy szczebel administracji państwowej, który wyparł dawne związki sąsiedzkie i organizacyjne. Wprowadzony w 1215 roku Soborem laterańskim IV tzw. przymus parafialny, zobowiązywał wiernych do uczęszczania do własnego kościoła i przyjmowania w nim sakramentów świętych. Wpływało to na rozwój religijny i socjalizowało życie wiernych. Ustanawiano je, za sprawą władzy królewskiej, duchownej i możnych.
Na ziemiach polskich zakładano je od XI wieku w grodach, a następnie we wsiach. W XII wieku ich liczbę ocenia się na ok. 800 - 1000, a pod koniec XIII wieku na ok. 3000. Stojącego na czele parafii, nazywano plebanem (łac. plebanus - wiejski), jako zarządzającego gminem. Od niemieckiego słowa propst (łac. praepositus - przełożony), wziął się termin proboszcz, a parafię nazywano probostwem. Pomocnikiem w zarządzaniu został wikariusz (łac. vicarius - zastępca).
Erygowanie parafii odbywało się po wyznaczeniu nadziału ziemi z własności feudalnej, której właściciel był patronem nad kościołem. Miał on prawo przedstawiania kandydata na plebana. Gdy nieruchomość wydzielano z własności duchownej, patronat sprawowała władza kościelna. Działo się tak m.in. w istniejącej na początku XV wieku parafii Godziesze Wielkie, której patronem był arcybiskup gnieźnieński. Według opisu z XVI wieku „godzieski pleban był dobrze uposażony i miał budynki parafialne w dobrym stanie, przy których znajdowała się szkoła”. Posiadał także „gospodarstwo o powierzchni jednego łanu, położone pomiędzy polami kmiecymi”. W skład gospodarstwa wchodziły: „stodoła, ogród wraz z łąką oraz pusty staw rybny”. Elementem egzystowania parafii było beneficjum, na które składała się dziesięcina. We wspomnianej parafii godzieskiej, na początku XVI wieku, „od każdego kmiecia” z arcybiskupich Godziesz Wielkich i Małych, pleban otrzymywał po 2 grosze, a z należącej do cysterek wsi Biała, z każdego łanu przeznaczano 14 groszy. Z szlacheckiej Woli (Droszewskiej) i Zadowic, uiszczano po korcu żyta i takiej samej ilości owsa. Ze wsi Kakawa, obowiązywała danina „snopowa”. Z dawnej osady Narok, każdy z kmieci płacił po groszu.
Sposób tworzenia parafii zmienił się, gdy zniesiono dziesięcinę, a nieruchomość pochodziła z zakupu. Działo się tak m.in., gdy w 1920 roku erygowano parafię w Brzezinach koło Kalisza. Zakupiono wtedy 43 mórg gruntu z zabudową, której 15 ha przeznaczono dla proboszcza, a 1,79 ha dla organisty.
Zmieniały się systemy administracyjne i społeczne, a parafie nadal pełnią funkcje wspólnot wiernych, którymi kierują proboszczowie. Według danych z 2017 roku w Polsce funkcjonuje ponad 10339 parafii (w tym 663 zakonne) zgrupowane w 41 diecezjach łacińskich, 2 diecezjach grecko-katolickich oraz Ordynariatu Polowego Wojska Polskiego. W  diecezji kaliskiej znajdują się natomiast 283 parafie skupione w 33 dekanatach.

Tekst Marek Małecki