Rozwój liturgii sakramentu małżeństwa w Polsce

Polska stosunkowo późno znalazła się w wielkiej europejskiej rodzinie chrześcijańskiej. W X wieku Kościół miał już wypracowane w pełni niemal wszystkie obrzędy liturgiczne. Dotyczyło to także liturgii zawierania sakramentu małżeństwa. Przyjmując chrześcijaństwo, Polska przejmowała także obrzędy liturgiczne. Dokonywało się to stopniowo. Podobnie jak w przypadku innych narodów przyjmujących chrześcijaństwo, w pierwszych wiekach przyjmowania zasad etyki chrześcijańskiej, Kościół w Polsce początkowo akceptował zastane zwyczaje, nadając im nową ewangelijną treść. Natomiast usuwano wszystkie zwyczaje, które były przeciwne prawu Bożemu. 

Droga „ewangelizacji” zawierania małżeństwa nie była łatwa. Obrzędy liturgiczne z udziałem Kościoła przyjmowały się bardzo powoli. Było to związane z nierozwiniętą jeszcze siecią parafii, dużymi odległościami od kościołów i niedostateczną liczbą duchowieństwa. Takim powodem był także zwyczaj urządzania uczty weselnej zaraz po tak zwanych zmówinach. Wymagana praktyka kościelna odkładała w czasie uroczystości weselne i dlatego obawiano się, że mogą pojawić się problemy uniemożliwiające małżeństwo. Trzeba tu wymienić: kłótnie majątkowe, a nawet walki między mężczyznami ubiegającymi się o rękę tej samej kobiety, a także dość wysokie wymagania materialne ze strony duchowieństwa. W roku 1197 legat papieski kardynał Piotr z Kapui wydał nakaz, aby w Polsce zawierano małżeństwa „in facie ecclesiae” (w obliczu Kościoła). Polscy biskupi, którzy uczestniczyli w obradach Soboru Laterańskigo IV, starali się wprowadzać wydane zarządzenia na ziemiach polskich. Można powiedzieć, że już w wiekach XIII-XIV przyjmował się w Polsce zwyczaj zawierania związku małżeńskiego wobec Kościoła.

Ceremoniał ślubny, który był używany w Polsce zawierał wiele elementów z rytuałów kościelnych, używanych w Europie. Można tu wymienić: pytanie o wolę zawarcia małżeństwa, błogosławienie pierścienia, wzajemny pocałunek, Mszę św., uroczyste błogosławieństwo, podanie wina młodej parze. Były jednak też pewne różnice i odrębności. Najważniejszą z nich był zwyczaj odbywania całej ceremonii w domach prywatnych. Konsekwencją tego zwyczaju było rezygnowanie z Mszy ślubnej. Kolejną odrębnością polskiego rytuału zawierania związku małżeńskiego było błogosławienie wianków zamiast pierścieni. Niekiedy łączono błogosławienie pierścieni i wianków. W polskich obrzędach nie ma także powtarzania układów majątkowych.

Najstarszy obrzęd kościelnego ślubu w Polsce znajdujemy w księdze liturgicznej zatytułowanej „Pontyfikat płocki”. Według tej księgi małżeństwo było zawierane podczas Mszy Świętej. Używano formularza mszalnego o Trójcy Świętej i nie praktykowano obrzędów przed drzwiami kościoła. Błogosławieństwo nowożeńców powinno być śpiewane tak jak mszalna prefacja. Rubryki prawne do obrzędu zawierania małżeństwa podawały wskazówkę, aby nowożeńcy powstrzymali się od współżycia małżeńskiego w nocy po otrzymaniu błogosławieństwa.

Obrzędy ślubu znajdujemy także w późniejszych księgach liturgicznych. Można do nich zaliczyć „Rytuał wrocławski”, który obok Mszy Świętej podaje również ceremonię przy bramie kościoła. Przed wejściem do kościoła odbywało się błogosławieństwo pierścienia i zapytanie o wolę zawarcia małżeństwa. 

Po Soborze Trydenckim wprowadzono ujednoliconą liturgię zawarcia sakramentu małżeństwa. W wydanym po tym soborze „Rytuale piotrkowskim” przewidywany był śpiew do Ducha Świętego, pytania o wolę zawarcia małżeństwa w języku polskim, łacińskim lub niemieckim. Poza tym Rytuał ten zawiera pobłogosławienie obrączek z użyciem wody święconej, nałożenie obrączek nowożeńcom, wiązanie rąk nowożeńców stułą podczas składania przysięgi małżeńskiej oraz potwierdzenie małżeństwa słowami kapłana: Kogo Bóg złączył w małżeństwie, któreście między sobą zawarli, ja powagą Kościoła katolickiego potwierdzam i błogosławię”. 

ks. Dariusz Kwiatkowski