Pradziejowyi starożytny Iran (5)

Pradziejowyi starożytny Iran (5)

Znaleziska archeologiczne z Suzy i Haft Tepe świadczą o bogactwie i o ożywionej działalności władców w okresie średnioelamickim (1500-1100 przed Chr.). Władcy Elamu przybrali tytuł królów Anszanu i Suzy. Najbliższe stosunki łączyły ich z rządzącą Babilonią dynastią Kasytów.

Być może na początku XV wieku przed Chr. Elamici opanowali przejściowo Kraj Nadmorski, czyli południową część Dolnej Mezopotamii. W tym stuleciu Elamem rządziło pięciu możliwych do zidentyfikowania królów: Kidinu, Igi-hatet, Tan-ruhuratir II, Tepti-ahar i Inszuszinak-szar-ili. Są to władcy znani z inskrypcji na cegłach i pieczęciach cylindrycznych oraz z napisów na glinianych tabliczkach.

Kompleks grobowców
Król Tepti-ahar wybudował nowe miasto (stolicę?) w Haft Tepe (starożytne Kabnak) niedaleko Suzy. Powstała tu licząca 30 hektarów metropolia ze świątyniami, terasami i grobowcami króla i jego rodziny. W grobach znaleziono 23 szkielety zmarłych. Kompleks grobowców i świątyń nowej stolicy musiał robić duże wrażenie na ludziach z epoki brązu. Znajdowała się tu szkoła skrybów, a cały kompleks był wzorowany na sanktuarium w mezopotamskim mieście Nippur. Archeolodzy znaleźli tu ponad 600 tabliczek klinowych zawierających informacje odnoszące się do kultu religijnego, gospodarki i stosunków dyplomatycznych pomiędzy Elamem i Babilonią. Tepti-ahar walczył z jakimś kasyckim wodzem lub władcą określanym trudnym do rozszyfrowania imieniem Kadaszman-KUR.GAL. Jest możliwe, że Tepti-ahar w pewnym momencie swego panowania stracił kontrolę nad Suzą i musiał rządzić z Kabnaku, który stał się jego rezydencją.
W XIV wieku przed Chr. władzę nad Elamem przejęła nowa dynastia, wywodząca się od Ige-halki, władcy małego, wschodnioelamickiego państewka oraz jego syna, Pahir-iszszana. Ige-halki mógł przejąć władzę nad krajem na skutek udanego zamachu stanu. Pahir-iszan wszedł do grona prawowitych władców i poślubił babilońską księżniczkę, córkę Kurigalzu I.

Najważniejszy port morski
Później nastąpił konflikt między dwoma gałęziami dynastii, pochodzącymi od synów Ige-halki: Pahir-iszana i Attar-kittaha. Po kilku zmianach na tronie władzę objął Humban-numena I, syn Attar-kittaha. Humban-numena zbudował świątynię w porcie Lijan na wybrzeżu Zatoki Perskiej. Lijan był najważniejszym portem morskim Elamu i kwitnącym ośrodkiem handlowym, począwszy od drugiej połowy III tys. przed Chr. Około 1320 lat przed Chr. toczyła się wojna pomiędzy królem Babilonii Kurigalzu, a władcą Elamu Hurbatilem, zakończona zdobyciem Suzy przez Babilończyków.
Syn Humban-numeny, Untasz-napirisza poślubił córkę babilońskiego władcy Burnaburiasza. Budował świątynie w wielu miastach Elamu. Wzniósł monumentalną, nową stolicę Elamu, miasto Dur-Untasz-napirisza (Czoga Zanbil) nad rzeką Dez. Uczynił to, co zrobiło wielu bliskowschodnich władców późnej epoki brązu (Amenhotep IV Echnaton, Kurigalzu II, Tukulti-ninurta I), którzy porzucili stare, tradycyjne stolice swoich państw na rzecz miast budowanych na surowym korzeniu. Nowa metropolia miała około 100 ha powierzchni i była otoczona solidnymi murami obronnymi. Mieściła świątynie około 25 elamickich i mezopotamskich bóstw. W centrum stał wielki, wzniesiony z cegły, czteropoziomowy zikkurat, wieża kultowa poświęcona Inszuszinakowi i Napiriszy, głównym bóstwom Elamu. Wokół niego rozciągał się otoczony murami okręg kultowy mieszczący świątynie. Zikkurat był zdobiony kolorowymi, glazurowanymi cegłami.
W Czoga Zanbil odkryto także pozostałości pałaców, królewskich grobowców i domów mieszkalnych. Miasto było zaopatrywane w wodę dzięki liczącemu 50 km długości akweduktowi, którym sprowadzano wodę z rzeki Kercha. Elam w tej epoce utrzymywał kontakty z Mezopotamią północną i południową, okolicami Morza Kaspijskiego i krajami Zatoki Perskiej. Zachodnia część Zatoki Perskiej była kontrolowana przez Kasytów z Babilonu, którzy ustanowili namiestników w Dilmun. Elamici respektowali granicę babilońskiej strefy wpływów, gdyż sami kontrolowali wschodnią część tego akwenu. Później stosunki z Babilonią znacznie się pogorszyły. Kidin-hurtan III w 1224 roku przed Chr. najechał dolinę Dijali, zdobył miasta Der i Nippur. Dotarł do Babilonu, który zajął i zrzucił z tronu króla Enlil-nadin-szumiego, asyryjskiego figuranta, który zawdzięczał władzę interwencji Tukulti-ninurty I. Kilka lat później usunął kolejnego marionetkowego władcę Babilonu ustanowionego przez Asyrię.

Rozpad imperium
Po śmierci Kidin-hurtana III w Elamie rządy przejęła dynastia Szutrukidów. Dur-Untasz-Napirisza przestało być stolicą, choć przetrwało jako królewskie miasto. Nowy władca, Szutruk-nahhunte, przeniósł się z powrotem do Suzy. W 1158 r. przed Chr. najechał i złupił Babilon, przywożąc do Suzy bogate łupy. Były wśród nich obiekty, które już wtedy stanowiły szacowne zabytki: stela zwycięstwa Naramsina i stela z Kodeksem Hammurabiego.
W czasie zwycięskiej kampanii Elamici zniszczyli i obrabowali wiele babilońskich miast. Pokonane metropolie musiały zapłacić gigantyczny trybut w złocie i srebrze. Do Elamu uprowadzono także posąg kultowy Marduka, głównego bóstwa Babilonu. Kolejni władcy, Kutirnahhunte (1156-1150 przed Chr.) i Szilhakinszuszinak (1150-1125 przed Chr.) „konsumowali” owoce wielkiego zwycięstwa i podbijali kolejne tereny w górach Zagros. Nie utrzymali jednak kontroli nad Babilonią, w której po Kasytach władzę przejęła II dynastia z Isin. Władca tej dynastii, Nabuchodonozor I zwrócił się przeciw elamickiemu królowi Huteluduszowi-Inszuszinakowi i wyruszył ze swoją armią na Suzę w pełni lata. Wybuchło powstanie w dolinie Tygrysu kontrolowanej przez Elamitów i rebelianci przyłączyli się do babilońskiego króla.
Nabuchodonozor rozbił armię elamicką nad rzeką Kerchą, zdobył i złupił Suzę, odzyskując posąg Marduka. Król Elamu opuścił swoje miasta i twierdze, ratując się ucieczką. Prawdopodobnie wycofał się na wschód, do Anszanu (Tell Maljan). Imperium rozpadło się, a Elam ponownie wszedł w okres wieków ciemnych, podobnie zresztą jak ogarnięta migracjami, wojnami i niepokojami reszta Bliskiego Wschodu. Cywilizacja epoki brązu upadła na szerokich terenach od Morza Śródziemnego po Indie. Obszar Elamu dotknął kryzys osadnictwa i wyludnienie. Przez kolejne 300 lat źródła milczą o losach tego kraju. W czasach upadku państwa średnioelamickiego pod koniec II tysiąclecia przed Chr. do Iranu wkroczyły grupy ludności indoeuropejskiej mówiącej językami irańskimi, Ariów, czyli bezpośrednich przodków Medów i Persów, Czyli ludów, do których miała należeć przyszłość Iranu i od których wziął on swoją współczesną nazwę. Ludy irańskie były jedną z wielu gałęzi ludów mówiących językami indoeuropejskimi. Kolebką wszystkich ludów indoeuropejskich był step pontyjski rozciągający się w okolicach Morza Czarnego i Kaspijskiego, na obszarze dzisiejszej Ukrainy i południowej Rosji, gdzie w IV tys. przed Chr. żyły koczownicze grupy ludności związanej z kulturą grobów jamowych. Przodków pierwszych Indoirańczyków należy szukać wśród ludności kultury grobów katakumbowych i kultury Afanasjewo, zamieszkującej od stepu pontyjskiego po Ural, Ałtaj i Jenisej. Gałąź indoirańska oddzieliła się od wspólnoty indoeuropejskiej najpóźniej ok. 1700 lat przed Chr. Pierwszych Indoirańczyków identyfikuje się z kulturą Andronowo, zajmującą ok. 2000 lat przed Chr. obszary centralnego stepu eurazjatyckiego (od Wołgi i Uralu po Pamir i Tien-Szan). Ludność kultury Andronowo przeniknęła na obszar baktryjsko-margiańskiego kompleksu archeologicznego, skąd rozpoczęła dalszą ekspansję na południe.

Szymon Modzelewski