Pradziejowy i starożytny Iran (4)

Pradziejowy i starożytny Iran (4)

Elam, obejmujący większą część południowo-zachodniego Iranu, aktywnie uczestniczył w militarnych i politycznych sporach między mezopotamskimi państwami II tysiąclecia przed Chr. Był podzielony na trzy części stanowiące swego rodzaju wicekrólestwa: Suzjanę, Anszan i Szimaszki.

Częściami państwa rządzili członkowie panującej dynastii. Było to zatem rzadkie na Wschodzie państwo o charakterze federacji. Około 1900 lat przed Chr. dynastię z Szimaszki zastąpiła tzw. dynastia sukkalmahów. Tytuł sukkalmah oznacza księcia regenta, bądź wezyra (szefa rządu) i był tytułem namiestnika Elamu w czasach III dynastii z Ur. Jej założycielem był niejaki Eparti (Ebarat), który tytułował się królem Anszanu i Suzy.

Rozgrywki polityczne

W Elamie zamieszkiwało teraz wielu ludzi mówiących po akadyjsku, którzy zostali przesiedleni z Mezopotamii po upadku Ur. Przynieśli do nowego kraju swoją kulturę i język, co odzwierciedliło się w akadyjskich tekstach z Suzy z początku II tys. przed Chr. Z drugiej strony Elam stał się ważnym czynnikiem w rozgrywkach politycznych państw Mezopotamii i reszty Bliskiego Wschodu. Obejmował nie tylko Suzjanę, Anszan i Szimaszki, ale także rozległe i bogate w złoża użytecznych minerałów obszary Wyżyny Irańskiej oraz brzegi Zatoki Perskiej. Zasoby naturalne i ludzkie Elamu były podstawą jego politycznego znaczenia. Mimo to koleje walk elamickich władców z mezopotamskimi miastami były zmienne. Około 1930 roku przed Chr. król Larsy Gungunum zadał klęskę Elamitom i osadził na tronie swojego nominata imieniem Atta-huszu. Elamici sprzymierzyli się potem z miastem Isin i z Uruk. W Larsie przejął potem władzę niejaki Kudur-Mabuk, władca elamickiego pochodzenia.

Około 1785 r. przed Chr. elamicki władca Siruk-tuh zawarł przymierze z Szamsziadadem I, który właśnie rozbudowywał swoje imperium w północnej Mezopotamii. Wystawił armię liczącą 12 tys. ludzi i poprowadził razem z wojskami Szamsziadada i Esznunny kampanię przeciw Indassu, gutejskiemu władcy panującemu nad częścią gór Zagros. Do najwyższego znaczenia politycznego w środkowej epoce brązu doszło państwo elamickie za Sziwe-palar-huppaka, który był przez długi czas głównym rozgrywającym w mezopotamskiej polityce. Zachowały się listy na tabliczkach klinowych z Mari, które informują o zasięgu jego działań. Elamici utrzymywali wtedy kontakty z Mezopotamią dzięki głównemu szlakowi biegnącemu przez dolinę Dijali. Dostarczali do Mari przede wszystkim cynę, lapis lazuli z Afganistanu i inne towary. To z Iranu pochodziła cyna, którą asyryjscy kupcy wieźli swoimi karawanami osłów do faktorii w Kanesz w środkowej Anatolii. Kupcy z Mari, a nawet sam król tego miasta organizowali handlowe ekspedycje do Suzy.

Władza króla Elamu

Mezopotamscy władcy, którzy zwracali się do króla Elamu z prośbą o arbitraż w sporach, tytułowali go ojcem. On sam dyktował twarde warunki i brutalnie wymuszał odpowiednie działania na królach miast Międzyrzecza. Do króla zasiadającego w Suzie zwracali się o protekcję nawet władcy syryjskich miast, takich jak Katna. Sziwe-palar-huppak wszedł w koalicję z Babilonem i Mari. Wspólnie z armiami tych państw zniszczył miasto Szaduppum i twierdze w Dżebel Hamrin, a następnie podbił Esznunnę. Ale kiedy zajął Szubat-Enlil, Ekallatum i Razamę w północnej Mezopotamii, władcy Babilonu, Al eppo i Mari zwrócili się przeciw niemu. Hammurabi z Babilonu w 13 roku panowania zdołał pokonać Elamitów, którzy na jakiś czas przestali się wtrącać w sprawy mezopotamskie. Syn Hammurabiego, Samsuiluna musiał jakiś czas potem walczyć z najazdem elamickiego króla Kutir-nahhunte, a inny babiloński władca dynastii amoryckiej, Abi-eszuch znów zatrzymał agresorów ze wschodu.

W tym czasie Elam był wciąż federacją, której dzielnice były rządzone przez odrębnych władców, pochodzących teraz z jednej dynastii. Naczelną rolę w tak zorganizowanym państwie zachowywał król rezydujący w Suzie. Znaczenie Elamu spadło z chwilą upadku cywilizacji Doliny Indusu około 1800-1700 lat przed Chr. Miasta wschodniego i północnego Iranu zaangażowane w handel z tą cywilizacją podupadły. Strata partnera handlowego ze wschodu musiała być dla gospodarki Elamu dużym ciosem. Mimo to, czasy dynastii sukkalmahów to okres intensywnego budownictwa. Władcy budowali głównie świątynie.

Kompleks BMAC

W Elamie produkowano niezwykłą, niespotykaną gdzie indziej ceramikę z dodatkiem bitumu, dzięki któremu uzyskiwały one niezwykłą twardość i trwałość. Bitumu używano też do wyrabiania pieczęci cylindrycznych. Rzemieślnicy elamiccy powszechnie wytwarzali broń z klasycznego, cynowego brązu. Suza stała się metropolią liczącą 85 hektarów powierzchni, a w Chuzestanie powstawały nowe wioski i osady. Kwitły kontakty handlowe z regionami leżącymi w Azji Środkowej i nad Zatoką Perską. Elamici handlowali z Dilmun (Bahrajnem), o czym świadczą liczne pieczęcie i tabliczki klinowe o treści gospodarczej, a także z Maganem (Omanem). Przedmiotem handlu były metale i różne rodzaje kamienia. Z terenu Azji Środkowej, z tzw. baktryjsko-margiańskiego kompleksu archeologicznego (BMAC) importowano naczynia kamienne, rzeźby, a także przedmioty wykonane z metalu. Elam znajdował się w apogeum swojej politycznej i gospodarczej potęgi. Jego wpływy sięgały Syrii i Mezopotamii na zachodzie i Baktrii i Margiany na północnym wschodzie. Jednocześnie bardzo silne były wpływy sumeryjsko-akadyjskie w kulturze i religii Elamu. Ale na horyzoncie pojawiły się już nowe ludy, które przybyły z terenu stepu eurazjatyckiego.

Około 1500 lat przed Chr. na cmentarzysku w Szahad, mieście elamickim położonym najdalej na wschód grzebano ludzi związanych z baktryjsko-margiańskim kompleksem archeologicznym. Część ludności kompleksu BMAC stanowili Indoeuropejczycy, a konkretnie Indoirańczycy, przodkowie ludności, która miała w następnych stuleciach opanować subkontynent indyjski i Iran. Pozostałości związane z kompleksem BMAC odkryto także w Suzie i Tepe Yahya. Oznacza to, że w połowie II tysiąclecia przed Chr. do Iranu i do samego Elamu zaczęły przenikać pierwsze grupy ludności indoirańskiej, która przybyła tu z Azji Środkowej, ze stepu. Część tej fali skierowała się ku północnej Mezopotamii, gdzie wzięła udział w formowaniu państwa Mittani, a reszta zdążała przez obszar Afganistanu ku subkontynentowi indyjskiemu, gdzie niedawno upadła cywilizacja Doliny Indusu. Z lat 1500-1400 przed Chr. nie zachowały się żadne źródła pisane dotyczące historii Elamu i Iranu. To stulecie jest zatem „wiekiem ciemnym” tego kraju. Zbiegł on się zresztą z okresem niepokojów politycznych i katastrof, które dotknęły Bliski Wschód i wschodnią część basenu Morza Śródziemnego. Po tym okresie trudności Elam odrodził się jako jedna z pierwszorzędnych potęg Bliskiego Wschodu, biorących udział w ówczesnej międzynarodowej grze politycznej i wymianie handlowej. Mimo, iż nie wspominają o nim ważne teksty z egipskiej Amarny (Achetaton), to z Elamitami musieli się nadal liczyć inni władcy regionu. 

Tekst Szymon Modzelewski

Zdjęcie: Relief z Suzy z przedstawieniem bóstw, ok. 1600 przed Chr.