Pradziejowy i starożytny Iran (2)

Pradziejowy i starożytny Iran (2)

Około 4500 lat przed Chr. Nizinę Chuzestanu zdominowała kultura Khazineh. Liczba ludności szybko wzrastała i powstawały dziesiątki nowych osad. Obszarem szczególnego wzrostu demograficznego i rozkwitu osadnictwa była Suzjana.

W Suzjanie istniało ponad 100 różnego rodzaju osad. Łowiectwo traciło na znaczeniu, a podstawą gospodarki była uprawa jęczmienia i pszenicy oraz hodowla kóz, owiec i bydła. Kiedy w południowej Mezopotamii rozkwitała kultura Ubajd (ok. 6500-3800 lat przed Chr., okres największego rozwoju 4800-3800 przed Chr.) w Chuzestanie i Suzjanie rozwijały się kultury Memeh, Bayat i Suza A, poddane wyjątkowo silnym wpływom mezopotamskim. Powiązania z kulturą Ubajd były tu bardzo liczne, zapewne nie tylko w kulturze materialnej. Gospodarka opierała się na intensywnym rolnictwie irygacyjnym. Osady stawały się coraz większe i miały nieraz ok. 10 ha powierzchni.

Suza i Czoga Misz

Na największy ośrodek w Suzjanie wyrosła licząca 25 hektarów Suza, położona nad rzeką Karun. Obok tej wielkiej osady istniało duże cmentarzysko, na którym chowano zmarłych w ziemnych grobach wraz z malowaną ceramiką oraz ozdobami, narzędziami i akcesoriami wykonanymi z miedzi. Odnalezione tam przedmioty z tego metalu świadczą o opanowaniu przez mieszkańców Suzjany umiejętności związanych z metalurgią. Dary grobowe z cmentarzyka w Suzie pokazują także rosnące rozwarstwienie społeczne i majątkowe ludności. Aluwialna równina Suzjany była równie dobrym obszarem dla rozwoju gospodarki rolnej co południowa Mezopotamia.

Nic dziwnego, że obok Suzy wyrosło kolejne centrum osadnictwa, jakim było Czoga Misz. Zniszczone przez pożar w połowie V tys. przed Chr., na początku IV tys. przed Chr. odrodziło się jako duża, licząca 15 ha powierzchni osada. Odciski pieczęci znalezione przez archeologów w Czoga Misz ukazują sceny związane z wczesną organizacją państwową i administracją: wojnę, władców otoczonych dworem, świątynie, produkcję rolną i rzemieślniczą, muzyków. Rozwijały się tu wczesne formy notacji gospodarczej i pisma, od glinianych żetonów i kul (tzw. bull), aż po gliniane tabliczki. Czoga Misz było jednym z kilku (obok Suzy) ośrodków, w których rodziły się pierwsze państwa i miejska cywilizacja w Suzjanie. Aż do ostatecznego zniszczenia osady pod koniec IV tys. przed Chr. Potem funkcję głównego ośrodka zdecydowanie objęła Suza.

Mieszkańcy Chuzestanu utrzymywali kontakty z pasterskimi społecznościami Płaskowyżu Irańskiego, które zajęły się eksploatacją miejscowych złóż rud miedzi, turkusów i lapis lazuli. Dzięki nim te poszukiwane minerały zaczęły pojawiać się w Suzjanie i Mezopotamii. Pod koniec IV tys. przed Chr. mieszkańcy Suzjany zaadaptowali mezopotamskie techniki zapisywania, utrwalania informacji i prowadzenia rachunków. Zaczęto używać pieczęci cylindrycznych i tabliczek z zapisem liczbowym. W Suzie pojawiła się też ceramika mezopotamskiej kultury Uruk. Powstała tu swego rodzaju faktoria handlowa lub kolonia założona przez przybyszów z Mezopotamii.

Ufortyfikowane Godin Tepe

Inną ważną placówką ludności kultury Uruk i mieszkańców Suzy stało się ufortyfikowane Godin Tepe, gdzie odkryto ślady wczesnego wytwarzania wina i piwa (ok. 3100-2900 przed Chr.). Było to także ważne miejsce na szlaku handlowym łączącym Mezopotamię z wnętrzem Iranu, nazywanym Drogą Chorasańską. Także tutaj znaleziono liczne tabliczki i odciski pieczęci kultury Uruk, a także tabliczki z zapisem liczbowym i tokeny.

Placówka w Godin Tepe miała strzec szlaku handlowego, a znaleziska broni świadczą o obecności w tym miejscu uzbrojonej załogi. Mieszkańcy zajmowali się także produkcją i składowaniem różnych dóbr. Godin Tepe było jednym z ogniw w rozbudowanej sieci handlowo-transportowej kultury Uruk. W dolinie Kermanszachu zidentyfikowano kilka podobnych stanowisk. W tym czasie miasto Suza przeżywało wzrost jako kolonia handlowa i centrum kultu religijnego.

Wpływy mezopotamskie dotarły aż do Tepe Quabrestan na Płaskowyżu Irańskim. Na przełomie IV i III tysiąclecia przed Chr. wpływy kultury Uruk zanikły w Iranie. Suza i wiele innych miast zostało na krótki czas opuszczone przez mieszkańców. Nastąpił nawrót do rodzimej kultury.

Pismo zwane protoelamickim

Około 3100 lat przed Chr. powstało w Suzjanie rodzime pismo zwane protoelamickim. Tabliczki z tym pismem znaleziono nie tylko w Suzie, ale także w Tell Malian, Tepe Sialk, Farsie, Ozbaki, Tepe Yahya oraz Szahr-e Suchte. Pismo to pozostaje niestety nieodczytane mimo wielu prób podejmowanych przez badaczy. Prawdopodobnie zapisywano nim język elamicki, mimo jego podobieństwa do pisma mezopotamskiego.

W tym okresie wyrosły dwa ośrodki, które stały się centrami rodzącej się właśnie cywilizacji Elamu: Suza i Anszan (Tell Malian). Suza była centrum Dolnego Elamu, krainy irygacyjnego rolnictwa, a Anszan ośrodkiem Górnego Elamu, którego ludność polegała w większym stopniu na pasterstwie. Mimo silnych wpływów mezopotamskich Elam był odrębnym krajem. Zamieszkiwał go lud zwany Elamitami, mówiący językiem niepodobnym do żadnego innego i nie dającym się sklasyfikować w obrębie większej rodziny. Nie był on podobny ani do sumeryjskiego, ani do języków semickich, czy indoeuropejskich. Niektórzy uczeni postulowali jego pokrewieństwo z językami drawidyjskimi, ale ta hipoteza nie doczekała się powszechnego przyjęcia. Jakkolwiek było mieszkańcy zachodniego Iranu, kraju określanego mianem Elamu, stanowili silną wspólnotę językową i kulturową, przekonaną o swej odrębności.

Nowe państwo

Prawdopodobnie około 3100 lat przez Chr. mieszkańcy Anszanu opanowali Suzę, tworząc państwo Elamu, sięgające aż po Szahr-e Suchte na wschodzie. Gospodarka tego nowego państwa opierała się na rolnictwie irygacyjnym w Chuzestanie, a na terenach górskich i wyżynnych na pasterstwie i wydobyciu surowców.

Jego ośrodkami były miasta położone na szlakach handlowych. Anszan był w tym czasie wielkim ośrodkiem, liczącym ok. 50 ha powierzchni, a na początku III tysiąclecia przed Chr. już ok. 200 ha. Był otoczony potężnym murem obronnym. W miejskich warsztatach obrabiano rozmaite surowce sprowadzane z daleka: macicę perłową i perły z Zatoki Perskiej, lapis lazuli z Afganistanu, krzemień, rudę miedzi i bitumin. Wielkim ośrodkiem wydobycia i obróbki zielonego kamienia zwanego chlorytem było Tepe Yahya. Z tego surowca wyrabiano popularne na Bliskim Wschodzie naczynia, rzeźby, ozdoby i dzieła sztuki.

Na Płaskowyżu Irańskim znajdowały się osady związane z eksploatacją rud miedzi. Na dalekim wschodzie Iranu ważnym ośrodkiem osadniczym i handlowym było Szahr-e Suchte, zajmujące 80 hektarów. Szlaki handlowe łączyły je z Suzjaną i Mezopotamią, a także z wnętrzem Azji, z Doliną Indusu, Afganistanem, Azją Środkową. Rozkwit miasta zbiegł się z najpomyślniejszym okresem rozwoju cywilizacji Doliny Indusu w III tys. przed Chr. 

Tekst Szymon Modzelewski
Zdjęcie: Stanowisko archeologiczne Czoga Misz