Pradziejowy i starożytny Iran (cz. 6)

Pradziejowy i starożytny Iran (cz. 6)

Około 1600 lat przed Chr. nastąpił podział językowej grupy indoirańskiej na grupę irańską i indyjską. Niedługo potem ludność indoaryjska powędrowała w kierunku Mezopotamii i Indii.

Grupę zachodnioirańską (przodków Medów i Persów oraz innych ludów indoeuropejskich, które zajęły potem Płaskowyż Irański) identyfikuje się z tzw. kulturą Yaz I (1500-1100 przed Chr.), zajmującą obszar Margiany, Baktrii i Sogdiany. Obraz kultury materialnej tej formacji jest bardzo podobny do realiów opisanych w Aweście, świętej księdze zaratusztrianizmu. Tak jak ludność opisywana w Aweście, lud kultury Yaz I zajmował się rolnictwem, zamieszkiwał twierdze, zajmował się metalurgią i produkcją ceramiki, a swoich zmarłych wystawiał na żer drapieżnych ptaków, nie grzebiąc ich, ani nie spalając. Warto przy tym pamiętać, że terytorialny zasięg języków irańskich był w starożytności dużo szerszy niż dziś. Ludy mówiące językami irańskimi zajmowały większą część stepu eurazjatyckiego, od Kotliny Karpackiej i Ukrainy, po Ałtaj i Mongolię, a także Azję Środkową. Byli wśród nich opisani w źródłach historycznych Sogdyjczycy, Kimmerowie, Scytowie, Massageci, Sakowie, Sarmaci, Jazygowie, Roksolanowie, Alanowie, a także prawdopodobnie inne ludy, które nie zostały opisane przez kronikarzy, lecz są znane jedynie ze znalezisk archeologicznych.

Określali się wspólnym mianem Ariów

Aż do początku I tys. po Chr. step eurazjatycki był zdominowany przez ludy koczowniczych nomadów mówiących językami irańskimi. Ich najbliższymi krewnymi, którzy zdominowali w epoce żelaza Wyżynę Irańską byli Medowie, Persowie, a potem także Partowie. Przybycie ludów zachodnioirańskich na obszar Wyżyny Irańskiej nastąpiło najprawdopodobniej na przełomie II i I tys. przed Chr., choć pierwsze, nieliczne ich forpoczty mogły tu przywędrować znacznie wcześniej. Ich pierwszym śladem jest szara ceramika, która po upadku kultury Godin III upowszechniła się w Iranie.

Nowi przybysze przynieśli miejscowym swój język i kulturę. Językowa iranizacja Płaskowyżu Irańskiego nastąpiła zapewne pomiędzy 1300 a 900 r. przed Chr. Przeindoeuropejska ludność Iranu zasymilowała się zatem dość szybko. Kraj zdominowały ludy irańskie: Medowie, Persowie, Hyrkańczycy, Partowie, Baktryjczycy, Sogdyjczycy, Ariowie, Drangianie i Arachozjanie. Wszyscy Indoirańczycy określali się wspólnym mianem Ariów (Aria), który był po prostu terminem określającym ich grupę etniczną, w odróżnieniu od innych, obcych grup. Termin ten odnosi się także do osób wyznających we właściwy sposób tradycyjną religię indoirańską i dopełniającą w związku z tym odpowiednich obrzędów.

Prorok Zaratustra

Najwcześniejsi indoirańscy przybysze w Iranie wyznawali tą samą religię, co Indoariowie, którzy wkroczyli do Indii. Była to wiara znana z hymnów „Rigwedy”. Religią, która zaczęła się upowszechniać wśród przybyszów ze stepu był zaratusztrianizm. Jej twórcą był prorok zwany Zaratustrą. Okres, w którym żył i miejsca, w których działał są do dziś przedmiotem żywych sporów badaczy. Zaratustra żył prawdopodobnie pomiędzy 1400/1200-600 lat przed Chr. na obszarze wschodniego lub północno-wschodniego Iranu, a być może jeszcze nawet w Środkowej Azji, przed przybyciem Irańczyków na Płaskowyż.

Najstarsze części świętej księgi zaratusztrianizmu, „Awesty” (spisanej na podstawie ustnych przekazów dopiero w III w. po Chr. za panowania dynastii Sasanidów), jaszty i gathy związane są z jego naukami. Zaratustra głosił istnienie jednego boga, Ahura-Mazdy, władcy dobra i prawdy, przeciwstawionego Angria-Mainju, duchowi kłamstwa i zła. Człowiek według Zaratustry stoi przed wolnym wyborem pomiędzy prawdą a kłamstwem. Jeśli wybierze prawdę po śmierci ma czekać go nagroda. Dzieje mają się zakończyć ostateczną walką pomiędzy siłami kłamstwa i prawdy. Zaratustra, który sam pełnił funkcję kapłana starał się wyrugować politeizm (kult tzw. Dewów, których czciciele dokonywali wielu okrutnych zbrodni). Twierdził, że objawił mu się sam Ahura-Mazda.

Na początku nawrócił na nową wiarę jedynie swojego kuzyna. Po latach niepowodzeń zyskał wreszcie zwolenników w osobie wschodnioirańskiego króla Wisztaspy i jego żony. Ten władca okazał się dla religii Zaratustry mężem opatrznościowym. Pomógł rozkrzewiać nową wiarę i chronił jej proroka. Walczył z władcami opierającymi się nowej religii i z czcicielami Dewów. Zaratustra był żonaty trzykrotnie i posiadał sześcioro dzieci. Zmarł w wieku 77 lat. Po jego śmierci zaratusztrianizm zaczął się stopniowo rozprzestrzeniać w Iranie. Jego wyznawcą był król perski Dariusz I, który odwoływał się do Ahura-Mazdy (np. w inskrypcji z Behistun) i uważał się za obrońcę prawdy przeciwstawionej kłamstwu. Mazdaizm stał się religią królów perskich i przynajmniej części elity. W przyszłości miał się stać oficjalną religią imperium Sasanidów. Ostry dualizm dobra i zła, prawdy i kłamstwa był podstawową cechą tej religii. Jej stróżami i kapłanami byli magowie, dziedziczna grupa zajmująca się sprawowaniem religijnych obrzędów.

Zaratusztrianie uznają świętość ognia i wody, które nie mogą ulec skalaniu. Zmarłych nie grzebią, ani nie palą, ale składają ich na tzw. wieżach milczenia. Materialnym wyrazem tej religii stały się tzw. świątynie ognia, w których na ołtarzach płonął wieczny ogień symbolizujący prawdę i ustanowiony przez Ahura-Mazdę porządek świata. Najstarsza znana świątynia ognia pochodzi z III wieku przed Chr., a więc z okresu hellenistycznego i została wzniesiona u stóp góry Kuh-e Khvājeh we wschodnim Iranie. Zaratusztrianizm wywarł wpływ na inne religie, które narodziły się i rozwijały na Bliskim Wschodzie, szczególnie na judaizm, ugrupowania gnostyckie, manicheizm i islam.

System zwany kanat

Migrujący z północy Irańczycy zajęli cały kraj i zetknęli się z wysoko rozwiniętą cywilizacją elamicką, istniejącą tu już od ponad dwóch tysięcy lat. Nowi przybysze skorzystali z dwóch wynalazków wczesnej epoki żelaza, które dały im niezwykłą przewagę nad sąsiadami i stały się podstawą ich politycznej, militarnej i gospodarczej siły. Na wyżynnych obszarach Iranu i Armenii sprawdzał się system podziemnych tuneli, kanałów i studni, zwany kanat (qanat). Kanaty ściągają wodę z warstwy wodonośnej położonej pod powierzchnią gruntu w górach lub na wyżynie i dostarczają ją podziemnymi kanałami na obszary położone niżej, bez strat wynikających z parowania. Główny kanał jest poprzecinany szybami, które umożliwiają dostęp do niego i wykonywanie niezbędnych napraw, oraz usuwanie zatorów. Kanat dostarczał wodę do cystern, bądź do kanałów doprowadzających wodę na pola uprawne. Można było z niego pobierać wodę za pośrednictwem studni. Dzięki połączeniu kanatów z łapaczami wiatru, można było uzyskać efekt chłodzenia.

W specjalnych, podziemnych komorach sąsiadujących z kanatami można było dzięki temu nawet przechowywać sprowadzony z gór lód. Kanaty ściągały zatem wodę z wyższych terenów, by można było ją wykorzystać na suchych nizinach. Dostarczały wody do picia i nawadniania pól. Dzięki nim można było rozszerzać areał ziemi uprawnej i budować nowe osady. Kanaty były utrzymywane i strzeżone przez poszczególne rody, zajmujące się ich kopaniem i konserwacją. Władcy i królewscy namiestnicy starożytnego Iranu dbali o kanaty wszędzie, gdzie się one znajdowały, bo dzięki nim suche dotąd tereny zamieniały się w żyzne i bogate oazy. Słabo zaludnione dotąd tereny Azji Zachodniej mogły teraz rozkwitnąć. 

Tekst Szymoin Modzelewski