Pradziejowy i starożytny Iran (3)

Pradziejowy i starożytny Iran (3)

Jeszcze w pierwszej połowie III tys. przed Chr. kontakty Elamu z Mezopotamią były nieliczne i sporadyczne. Zmieniło się to w drugiej połowie tego tysiąclecia. Wzmianki o Elamie i jego mieszkańcach zaczęły się wtedy coraz częściej pojawiać w sumeryjskich tekstach.

Elam stanowił w tym czasie związek niezależnych państw występujących pod przywództwem Awanu. Pochodząca stamtąd dynastia zdominowała politycznie Elam. Elamickie pismo linearne i pismo klinowe wyparły starszy system pisma protoelamickiego.

Konflikty o cenne zasoby
W Elamie rozkwitł handel z Mezopotamią. Stał się on głównym dostawcą rud metali dla sumeryjskich miast. Z kopalń Iranu płynęły szlakami handlowymi do Mezopotamii rudy miedzi, chloryt i lapis lazuli. Władcy Elamu starali się zdobyć kontrolę nad szlakiem wiodącym z Azji Środkowej u podnóża gór Kopet-Dag i Elburs, a następnie przez dolinę rzeki Dijali wpływającej do Tygrysu. To pragnienie kontrolowania ważnej drogi handlowej prowokowało konflikty z mezopotamskimi miastami-państwami. Z drugiej strony Sumerowie i Akadowie chcieli uzyskać bezpośredni dostęp do cennych zasobów Iranu. Kontakty wzajemne były zatem mozaiką handlu i wojny.
Około 2400 lat przed Chr. władca Lagasz, Eanatum najechał Elam i Suzę i podobno je sobie podporządkował. Elamici często wchodzili w koalicje jednych miast mezopotamskich przeciwko drugim. Władcy dynastii z Awanu mieli nawet przez pewien czas sprawować władzę zwierzchnią nad dolno-mezopotamskim aluwium. Najeżdżali Sumer, tak jak to się stało za Enentarziego, następy Eanatuma. Złupili wtedy Lagasz i uciekli do swojego kraju na statkach. Takie łupieżcze rajdy były dosyć częste na niespokojnym sumeryjsko-elamickim pograniczu. Z Elamem walczyli także królowie Kisz.

Elam i inne państwa
Z drugiej strony portu Eninmar nad Zatoką Perską prowadził szlak morski łączący Mezopotamię z ujściem Karunu i Suzjaną. Statki kupców wyładowane towarami żeglowały w obydwie strony. Wśród partnerów handlowych sumeryjskich kupców było wielu Elamitów. Z Elamu sprowadzano głównie len, metale, kamień, przyprawy i niewolników. Sumeryjscy i akadyjscy imigranci zamieszkiwali dzielnice elamickich miast, a liczni Elamici żyli w miastach Mezopotamii. Dynastia Sargona z Akadu była bardzo aktywna politycznie i militarnie na obszarze Iranu. Sam Sargon miał podbić Suzę, Awan i Sabum. Mierzył się z królem Elamu Hiszip-Raszinim.
Oprócz Elamu w Iranie istniały wtedy jeszcze inne państwa: Maharszi, położone w dolinie rzeki Halil, na obszarze obecnej prowincji Kerman, Kupin, położone w Beludżystanie, dziś na pograniczu Iranu i Pakistanu. Syn Sargona, Rimusz, musiał walczyć z potężną koalicją Elamu i Maharszi kierowaną przez króla Maharszi Abalgamasza i jego wodza imieniem Szidgau. W efekcie zwycięstw i zniszczenia licznych elamickich miast, brat Rimusza, Manisztusu podbił miasto Anszan i kraj Szerihum nad Zatoką Perską. Naramsin stracił sporą część irańskich zdobyczy na skutek wielkiego powstania, które ogarnęło akadyjskie imperium. Ustanowił wojskowego gubernatora w Suzie, ale jednocześnie musiał się porozumieć z władcą Awanu.
Władcy Akadu toczyli liczne kampanie w Iranie i na wodach Zatoki Perskiej w celu opanowania ważnych szlaków handlowych i przejęcia kontroli nad najważniejszym akwenem owych czasów, który miał pierwszorzędne znaczenie polityczne i ekonomiczne. Kiedy imperium Akadu upadało, uniezależniły się od niego także irańskie posiadłości. W Iranie znów wyrosły liczne państewka. Ale na krótki czas scenę polityczną zdominował energiczny król Puzur-inszuszinak, ostatni władca dynastii z Awanu. Szybko zdobył Suzę i Elam, a potem najechał zbrojnie Mezopotamię zdobywając miasto Agade. Został jednak pokonany przez Urnammu, władcę III dynastii z Ur.
W upadku imperium Akadu kluczową rolę odegrali najeźdźcy z gór Zagros, plemiona Gutejczycy i Lulubejowie. Gutejski władca Erridupizir został nawet królem Sumeru. Te górskie plemiona od dawna zagrażały mezopotamskim miastom, a w XXII w. przed Chr. na jakiś czas przejęli nad nimi kontrolę. Panowali nad Dolną Mezopotamią w latach 2199-2119 przed Chr. Sumerowie i Akadowie zawsze uważali ich za odrażających i nieokrzesanych barbarzyńców. III dynastia z Ur ponownie opanowała Suzę, Suzjanę i Chuzestan około 2100 lat przed Chr. Król Ur Szulgi zawarł przymierze z Anszanem i Maharszi. Suzjana od czasów Szulgiego była prowincją nowosumeryjskiego imperium. Stała się peryferyjnym regionem imperium płacącym podatek gun mada.
Państwo królów Ur
Reszta państw zachodnioirańskich (Marhaszi, Anszan, Szimaszki, Huhnuri, Zabszali) zeszła do rzędu królestw, które sumeryjscy władcy uważali za zależne lub sprzymierzone. Ale utrzymanie ich w stanie realnego podporządkowania było trudne. Władcy III dynastii z Ur wydawali swoje córki za władców Anszanu, Maharszi i innych państw na Wyżynie Irańskiej, by umocnić swoje wpływy w tym regionie. Często musieli prowadzić przeciw nim działania wojenne. Mimo to w mezopotamskich miastach przebywało wielu Elamitów, najczęściej w charakterze jeńców, zakładników, czy robotników.
Tymczasem państwa z regionu irańskiego wzmacniały swoją pozycję gospodarczą dzięki coraz bardziej intensywnym kontaktom handlowym z cywilizacją Doliny Indusu i państwami leżącymi nad Zatoką Perską. Ośrodkiem handlu z Doliną Indusu stało się Szahr-e Suchte, które doszło do szczytu swojego historycznego znaczenia. Płaskowyż Irański nigdy nie został całkowicie podporządkowany królom z Ur. Ośrodkiem oporu przeciw sumeryjskiemu imperializmowi było państwo Szimaszki, leżące na północ od Suzjany, w okolicach współczesnego Isfahanu.
Kolejne kampanie podejmowane przeciw temu państwu przez królów Ur jedynie wzmagały zajadłą opozycję miejscowych. W czasach panowania Ibbi-sina królowie Szimaszki zdołali opanować Suzę i Anszan, przejmując kontrolę nad Elamem. Dynastia z Szimaszki szybko stała się potęgą dystansującą upadające imperium III dynastii z Ur. Sytuacja wokół Zatoki Perskiej zmieniła się diametralnie. Państwo królów Ur upadało wśród ciężkich walk z Amorytami i Elamitami. W końcu w 2004 roku przed Chr. król Elamu, Suzy, Anszanu i Szimaszki, Kindattu zdobył Ur i wziął do niewoli ostatniego władcę imperium, Ibbisina. Elamici zajęli Ur i sporą część mezopotamskiego aluwium, ale zostali stamtąd wyparci przez nowego władcę Isin, Iszbi-errę. Elam pozostał jednak potęgą starożytnego Bliskiego Wschodu, najsilniejszym państwem na ówczesnej arenie międzynarodowej polityki. Dynastia z Szimaszki rządziła nim jeszcze przez około 100 lat.

Szymon Modzelewski