Pradziejowy i starożytny Iran (1)

Pradziejowy i starożytny Iran (1)

Najstarsze cywilizacje w dziejach narodziły się w stosunkowo wąskim pasie ciągnącym się od Afryki Północnej (Dolina Nilu) po Chiny. Natomiast w IV-III tys. przed Chr. jedna z najstarszych miejskich cywilizacji powstała na obszarze historycznego Iranu.

Najlepiej znane są cywilizacje Egiptu, Mezopotamii, Doliny Indusu i Chin. Natomiast mieszkańcy ziemi obejmującej obszar historycznego Iranu byli wschodnimi sąsiadami mieszkańców mezopotamskich miast, z którymi łączyły ich skomplikowane stosunki oparte na handlu, dyplomacji i działaniach wojennych. Mimo trudnych warunków naturalnych od niepamiętnych czasów historyczne terytorium Iranu przyciągało ludzi, którzy osiedlali się tu na stałe, bądź przebywali przez jakiś czas.

Ślady ludzkiej obecności
Najstarsze ślady obecności ludzkiej na terenie Iranu pochodzą jeszcze z odległych czasów dolnego paleolitu. W pobliżu miejscowości Kashafrud w północno-wschodnim Iranie archeolodzy odnaleźli na brzegu prehistorycznego jeziora z grubsza obrobione kwarcytowe narzędzia otoczakowe z plejstocenu. Kolejne znalezisko znane są z Ganj Par i z jaskini Darband w górach Zagros, gdzie znaleziono pięściaki i narzędzia odłupkowe związane z tradycją aszelską i wykonane z rozmaitych rodzajów skał. Te trzy ważne stanowiska pochodzą z okresu środkowego plejstocenu i liczą sobie ok. 770-200 tys. lat. Są one świadectwem pobytu na tych terenach zbieracko-łowieckich gromad. Grupy ludzkie wędrujące w paleolicie z Afryki w kierunku kontynentu azjatyckiego musiały przechodzić przez tereny Iranu.
W czasach środkowego paleolitu (ok. 300 tys. – 50 tys. lat temu) w Iranie zamieszkiwali ludzie neandertalscy, którzy pozostawili po sobie charakterystyczne narzędzia kultury mustierskiej. Pozostałości po ich bytowaniu odnaleziono głównie w jaskiniach i schroniskach skalnych w górach Zagros, m.in. w jaskini Bisutun. Około 35-28 tys. lat temu na obszar Iranu przybyli pierwsi ludzie współczesnego typu antropologicznego (Homo sapiens sapiens), o czym świadczą m.in. znaleziska ozdób i narzędzi krzemiennych kultury oryniackiej z jaskini Yafteh w górach Zagros. Ludzie osiedlali się wtedy chętnie w rejonie Kermanszachu i korzystali z tutejszych zasobów dzikiej zwierzyny i roślin. Na Bliskim Wschodzie, a więc także w Iranie 18 tys. lat temu zaczął się okres epipaleolitu. W strefie Zagrosu dominowała wtedy tzw. kultura baradostyjska, a od około 20 tys. lat temu także kultura zarzyjska. Żyjące w jaskiniach i schroniskach skalnych usytuowanych na granicy kilku stref ekologicznych grupy myśliwych i zbieraczy zwiększały swoją liczebność i w coraz większym stopniu eksploatowały środowisko naturalne. Tak jak na innych obszarach Świata społeczności wdrażały postglacjalne adaptacje polegające na wszechstronnym wykorzystywaniu nowych zasobów naturalnych. Grupy ludzkie składały się zwykle z kilku rozszerzonych rodzin. Używały narzędzi mikrolitycznych i wykonanych z importowanego znad jeziora Wan obsydianu.

Z jaskini w dolinę
Zachodni skraj Iranu był częścią tzw. Żyznego Półksiężyca i jego górskiego zaplecza, to znaczy obszaru, na którym udomowiono pierwsze gatunki roślin i zwierząt, na którym narodziło się rolnictwo i hodowla zwierząt. Oprócz dębu i pistacji rosły tu dzikie odmiany pszenicy i jęczmienia, rośliny strączkowe, drzewa dające smaczne orzechy i owoce. Polowano na dzikie owce, kozy, a także na jelenie, dziki, gazele i małe ssaki. Tak samo jak w całym Żyznym Półksiężycu zamieszkujący Zagros ludzie zaczęli prowadzić bardziej osiadły tryb życia i skoncentrowali się na wykorzystywaniu tylko niektórych, określonych zasobów, przede wszystkim dzikich zbóż oraz dzikich kóz i owiec. W Zagrosie znajdowały się naturalne siedliska dzikich odmian jęczmienia i pszenicy płaskurki, a także dzikich kóz. To tutaj znajdował się jeden z obszarów, na którym udomowiono, zaczęto hodować owce, a także uprawiać pszenicę i jęczmień. Rosnące populacje dokonały tego w czasach gwałtownych niekiedy fluktuacji klimatycznych u schyłku epoki lodowcowej i u początku plejstocenu.
Już w czasach kultury Zawi Szemi – Szanidar ludzie opuścili zamieszkiwane dotąd jaskinie i przenieśli się w doliny. W dolinach powstawały otwarte obozowiska, a jaskinie zasiedlano tylko przez kilka miesięcy w roku. Polowali na dzikie owce i zbierali ziarna nieudomowionych jeszcze zbóż. Około 8450 lat przed Chr. mieszkańcy osad Karim Szahir, Tepe Asiab i Gandż Dareh zaczęli hodować zwierzęta, co stanowiło uzupełnienie łowiectwa i zbioru dzikich zbóż. Pierwsi rolnicy i hodowcy zamieszkiwali niewielkie wioski liczące od 50 do 100 osób, a niekiedy także jaskinie.
W jaskini Czoga Golan w zachodnim Iranie znaleziono dowody na udomowienie pszenicy i roślin strączkowych już 10 tys. lat przed Chr. Ślady przejścia od epipaleolitu do neolitu znaleziono też w Sheikh-e Abad. Zachodni Iran wszedł bardziej zdecydowanie w epokę neolitycznego rolnictwa ok. 7,8-7,5 tys. lat przed Chr. (w czasach osad w Jarmo i Ali Kusz). Dla porównania można dodać, że pierwsi neolityczni rolnicy związani z kulturą ceramiki wstęgowej rytej pojawili się na ziemiach polskich dopiero 5,5 tys. lat przed Chr., a więc około dwa tysięcy lat później. Rolnicy z Ali Kusz w czasach preceramicznego neolitu uprawiali już jęczmień i pszenicę płaskurkę, rośliny strączkowe i hodowali kozy. Nadal używali krzemiennych i kamiennych narzędzi. W Zagrosie pojawiły się wtedy inne osady, takie jak: Gandż Dareh, Zeribar i Dżarmo. Były zabudowane domami wzniesionymi z gliny lub cegieł mułowych. Ich mieszkańcy posługiwali się narzędziami z krzemienia i importowanego z Anatolii obsydianu. 7,2-6,9 tys. lat przed Chr. mieszkańcy osady Gandż Dareh zaczęli wytwarzać naczynia ceramiczne i figurki z gliny. Środki do życia czerpali już z w pełni rozwiniętej gospodarki rolniczo-hodowlanej. Stałe osiedle Tepe Guran (6,5 tys.-5,5 tys. lat przed Chr.) było zamieszkane przez pasterzy i rolników uprawiających jęczmień. Mieszkańcy zajmowali prostokątne domy z cegły mułowej. Wytwarzali także malowaną ceramikę. Podobnie wyglądało życie mieszkańców Ali Kusz i Muhammad Dżaffar.
W VII-VI tys. przed Chr. w osadzie Zaghe, położonej w okolicach współczesnego Kawzinu zamieszkiwała ludność wytwarzająca ceramikę i używająca glinianych żetonów-tokenów służących do liczenia i odnotowywania ilości różnych produktów. Wybudowała też jedno z najstarszych sanktuariów – budowlę służącą celom ówczesnego kultu religijnego. Z VII tys. przed Chr. pochodzą też wspaniałe przykłady sztuki naskalnej z Teimareh koło Golpayegan. Są to ryty naskalne przedstawiające ludzi, zwierzęta i sceny polowań.

Nowe kręgi kulturowe
W VI tys. przed Chr. część osad w Zagrosie dotknął kryzys gospodarczy objawiający się regresem rolnictwa, spowodowanym osuszeniem klimatu. Rozwój kultur Iranu i Mezopotamii, dotychczas bardzo do siebie podobnych, zaczął iść odrębnymi drogami. Obok Niziny Chuzestanu i gór Zagros kolejne ważne ośrodki osadnictwa powstały w irańskim Azerbejdżanie, na południe od gór Elburs i w prowincji Fars. Stały się one centrami nowych kręgów kulturowych. Mieszkańcy Chuze stanu nadal utrzymywali ścisłe stosunki z Mezopotamią. W osadach Czoga Sefid czy Tepe Tulai zamieszkiwali głównie pasterze wspomagający się uprawą roli i wytwarzający malowaną ceramikę.
W pierwszej połowie V tys. przed Chr. w Chuzestanie pojawiły się nowe kultury – przejściowej Czoga Mami i Sabz. Ich gospodarka opierała się na rolnictwie irygacyjnym i hodowli bydła. Część twórców tych kultur przybyła do Chuzestanu z północnej Mezopotamii, z kręgu kultury Samarra. Nowe osadnictwo było zdecydowanie oparte na uprawie roli i sztucznym nawadnianiu. W osadach zabudowanych domami z glinianych cegieł produkowano piękną i malowaną ceramikę.
W drugiej połowie V tys. przed Chr. w Chuzestanie zapanowała kultura Khazineh. Coraz ściślejsze były powiązania tej części Iranu z Niziną Mezopotamską. W północno-zachodnim Iranie rozwijała się neolityczna kultura Hadżi Firuz, z domami z cegły mułowej i gospodarką opartą o rolnictwo irygacyjne. Na Płaskowyżu Irańskim mieszkała ludność kultury Tepe Sialk, zajmująca osady rozrzucone na znacznym obszarze. Żyła z uprawy roli, hodowli kóz i łowiectwa. Wytwarzali już naczynia ceramiczne. Osady były zabudowane gęsto i ciasno „upakowanymi” domami z cegły.

 Szymon Modzelewski