Poznaj (nie)znanego Kopernika

Poznaj (nie)znanego Kopernika

Mówił i pisał o sobie - Nicolaus Copernicus Thorunensis, podkreślając w ten sposób swój toruński rodowód. Obecnie to patron trwającego właśnie 2023 roku. Ustanawiając ten rok podkreślono głównie jego dokonania obecnie jako astronoma, ale Kopernik był lekarzem i człowiekiem renesansu.

Na dźwięk imienia i nazwiska Mikołaj Kopernik niektórym z nas od razu przypomina się fragment komedii w reżyserii Juliusza Machulskiego „Seksmisja”. W rolę głównych postaci wcielali się w niej Jerzy Stuhr i Olgierd Łukaszewicz. To oni zagrali zahibernowanych bohaterów, którzy obudzili się w świecie pozbawionym mężczyzn, rządzonym wyłącznie przez kobiety. Słowa, które w tym filmie padły o Mikołaju Koperniku, miały wywołać salwę śmiechu widzów i udało się. Chodzi o scenę, w której dowiadujemy się, że według występujących tam kobiet „Kopernik była kobietą”. Potem to powiedzenie zaczęło żyć swoim życiem i tak funkcjonuje wśród wielu z nas do dziś, czasami wręcz dochodząc do absurdów. Ale to temat na inny artykuł, wróćmy do Roku Mikołaja Kopernika.

Patriota z Torunia

Senat RP ustanawiając 2023 Rokiem Mikołaja Kopernika nawiązał do rocznic przypadających w tym roku, czyli jego 550. urodzin i 480. jego śmierci. Senatorowie przypomnieli, że w swoim najsłynniejszym dziele De revolutionibus orbium coelestium (O obrotach sfer niebieskich) Kopernik przedstawił założenia heliocentrycznej budowy Układu Słonecznego burzące obraz wszechświata przyjmowany w czasach mu współczesnych. I na tym kończy się najczęściej wiedza statystycznego Kowalskiego o znanym na całym świecie Mikołaju Koperniku, ale przecież to tylko wierzchołek góry lodowej z jego życia, które pełne było, a nawet jest, tajemnic.

Na początek o trwającym już bardzo długo sporze: jak myślicie Kopernik był Polakiem czy Niemcem? W XIX wieku poeta Jan Nepomucen Kamiński w dwuwierszu napisał o astronomie: „Wstrzymał Słońce, ruszył Ziemię, polskie wydało go plemię”. Wiadomo, że Mikołaj znał języki niemiecki, polski, grekę i łacinę. Niemcy podkreślają, że urodził się na terenie Prus. A nasi historycy zauważają, że ze względu na przodków miał korzenie polsko-niemieckie i czuł się głównie mieszkańcem Prus Królewskich, potem biskupstwa warmińskiego i był wiernym poddanym królów polskich. Kopernik na pewno opowiedział się za Koroną, czyli w skrócie Polską, w czasie wojny z Krzyżakami. Osobiście m.in. uczestniczył w poselstwie do wielkiego mistrza Albrechta i przygotowywał obronę Olsztyna przed Krzyżakami. W zeszłorocznej ustawie Senatu podkreślono jego patriotyzm, który tak określono: „przez całe życie był wiernym poddanym kolejnych królów polskich z dynastii Jagiellonów, jak pisał nie ma obowiązków większych nad obowiązek względem Ojczyzny, dla której nawet życie należy poświęcić”. Natomiast sam Kopernik mówił i pisał o sobie Nicolaus Copernicus Thorunensis (Mikołaj Kopernik z Torunia), by zauważono jego toruńskie korzenie. 

Kiedy obchodził urodziny...

Mikołaj Kopernik urodził się we wspomnianym przed chwilą Toruniu w rodzinie kupieckiej. Teraz w jego rodzinnym domu przy ul. Kopernika, dawniej św. Anny, znajduje się muzeum jemu poświęcone. Historycy najczęściej podając datę jego urodzin mówią o 19 lutego 1473 roku. Niektórzy ją kwestionują. Dlaczego? W czasach Mikołaja nie było ksiąg metrykalnych, zachował się jedynie jego horoskop postawiony około 1541 roku przez nieznanego astrologa z podaną dokładną datą jego urodzin. Z kolei Piotr Łopuszański podaje, że rocznicę urodzin Mikołaja Kopernika powinniśmy obchodzić 1 marca, a nie 19 lutego. Powód jest jeden, za jego czasów obowiązywał kalendarz juliański, natomiast obecnie gregoriański, czyli 19 lutego 1473 roku przypada 1 marca tego roku.

Rodzicami Mikołaja byli ławnik i kupiec toruński Mikołaj oraz Barbara, córka Łukasza Watzenrodego. Mieli czworo dzieci: synów Mikołaja i Andrzeja oraz córki Barbarę i Katarzynę. Starszy z synów Mikołaj został ochrzczony w kościele pw. św. Jana Chrzciciela i św. Jana Ewangelisty. Niestety kiedy miał 10 lat umarł jego ojciec. Opiekę nad nim i jego bratam przejął brat matki, biskup warmiński Łukasz Watzenrode. To dzięki niemu Mikołaj odebrał tak gruntowne wykształcenie, mógł studiować sztuki wyzwolone na uniwersytecie w Krakowie, a we Włoszech - prawo w Bolonii i medycynę w Padwie. Uzyskał doktorat z prawa kanonicznego w Ferrarze. Kopernik został wtedy kanonikiem, czyli członkiem warmińskiej kapituły katedralnej i później większość życia spędził we Fromborku. Teraz ten tytuł kojarzy nam się z księżmi, ale za czasów Mikołaja było inaczej. Miał on jedno z niższych święceń, wiadomo, że nie był nigdy księdzem, ani diakonem. Wraz z byciem kanonikiem wiązały się obowiązki. Oczywiście to nie jedyna funkcja, którą pełnił na Warmii.

Astrolog czy lekarz?

Mikołaj Kopernik uznany został człowiekiem renesansu. Potrafił wykorzystać swoje wszechstronne uzdolnienia i wiedzę, jaką zdobył w wielu dziedzinach nauki. W swoich czasach przede wszystkim był lekarzem, potem dopiero astrologiem, a także prawnikiem, kartografem i ekonomistą. O tym mówił niedawno w rozmowie z PAP historyk prof. Krzysztof Mikulski, dodając, że dopiero w XVIII wieku Kopernikowi „poprawiono” zawód na astronoma. - W czasach Kopernika i po jego śmierci astronomia raczkowała. To Kopernik był pierwszym nowożytnym astronomem, jego poprzednicy byli astrologami, którzy przy okazji dokonywali odkryć astronomicznych - podkreślił Profesor. 

Właśnie jako lekarz Kopernik przez około 40 lat zajmował się leczeniem kolejnych warmińskich biskupów, kapituły oraz miejscowej ludności. Zwalczał epidemię, bywał wzywany do chorych także poza granice Warmii. A sam kontaktował się z wybitnymi medykami, między innymi z lekarzem królewskim J.B. Solfą. Zachowały się wypisane przez niego recepty, między innymi można taką zobaczyć w toruńskim Muzeum Mikołaja Kopernika.

Mało kto z nas wie, że opracował i wydał w wieku 49 lat traktat o monetach, w którym przedstawił prawo do dzisiaj nazywane prawem Kopernika-Greshama. Pisał w nim, że „gorszy pieniądz wypiera lepszy”. Tłumaczył: pod względem prawnym są one równowartościowe, ale jeden z nich jest postrzegany jako „lepszy” (np. o wyższej zawartości kruszcu) i ten „lepszy” pieniądz będzie gromadzony, a w obiegu pozostanie głównie ten „gorszy”. Niektórzy zauważają, że Mikołaj Kopernik wiedział do czego prowadzi znana nam inflacja. Do tego zajmował się matematyką, a nawet strategią wojskową, kartografią i filologią. Słynny torunianin został uznany za twórcę metody naukowej w dociekaniu prawdy. We wstępie do swojego najważniejszego dzieła z astronomii napisał: „myśli uczonego są niezależne od osądu ogółu – ponieważ dążeniem uczonego, o ile tylko ludzkiemu rozumowi pozwala na to Bóg, jest szukanie we wszystkim prawdy”.

Przewielebnemu panu Mikołajowi

W wieku 70 lat Mikołaj Kopernik zmarł we Fromborku w maju 1543 roku. Mniej więcej pół roku wcześniej doznał paraliżu prawej strony ciała. I tu pojawia się kolejna tajemnica jego życia, a właściwe śmierci. Jej dokładna data nie została od razu zapisana, więc historycy znowu spierali się o nią. Najpierw twierdzono, że zmarł 24 maja 1543 roku, ponieważ taką datę podał w jednym z listów przyjaciel astronoma Tiedeman Giese. Jednak jak informuje Muzeum Mikołaja Kopernika w Toruniu, w aktach kapituły warmińskiej znajduje się zapis dokonany 21 maja 1543 roku o objęciu w posiadanie kanonikatu i prebendy po zmarłym Koperniku przez jego koadiutora Jana Loitza. Wynika z tego, że torunianin zmarł nie później niż 21 maja 1543 roku.
Biskup warmiński Marcin Kromer postanowił upamiętnić Mikołaja Kopernika w katedrze fromborskiej. Na płycie umieścił słowa: „W imię Boga Wszechmogącego Największego, Przewielebnemu Panu Mikołajowi Kopernikowi, toruńczykowi, doktorowi sztuk wyzwolonych i medycyny, kanonikowi warmińskiemu, wybitnemu astrologowi i odnowicielowi gałęzi tej wiedzy. Marcin Kromer, biskup warmiński, ku czci i pamięci u potomności położył w roku od narodzenia Chrystusa 1581. Umarł w roku 1543 dnia 24 maja”. ■

Tekst Renata Jurowicz