Początki starożytnego Egiptu

Początki starożytnego Egiptu

Cywilizacja, która rozwinęła się w starożytności nad Nilem była jedną z najważniejszych i najbardziej wpływowych kultur w dziejach. W V tys. przed Chr. gospodarka rolniczo-hodowlana była już głównym źródłem utrzymania mieszkańców Egiptu.

W IV tys. przed Chr. Egipt był już krajem rolniczych wiosek i osad. Mieszkańcy mogli tu żyć dostatnio z uprawy zbóż w dolinie zasilanej corocznymi wylewami Nilu. Natomiast IV tys. przed Chr. było dla mieszkańców Egiptu okresem gromadzenia bogactw, rozkwitu dalekosiężnego handlu i wzrostu liczby ludności.

W Dolnym i Górnym Egipcie

Dolny Egipt zdominowała tzw. kultura Buto Ma’adi, której ludność utrzymywała się z uprawy zbóż oraz hodowli bydła, owiec i świń, a także z rybołówstwa. Ta pracowita ludność zamieszkiwała osady złożone z domków skleconych z drewna i trzcinowych mat. Wytwarzała kamienne naczynia i importowała naczynia ceramiczne zawierające oliwę, wino i żywice z Palestyny, od ludności tzw. kultury Beer Szeba. Używali oni także miedzi, którą w formie rudy i sztab przywożono prawdopodobnie z Synaju i Palestyny.

W Górnym Egipcie dominowała tzw. kultura Nagada, z najważniejszymi centrami w Abydos, Nagada i Hierakonpolis. Mieszkańcy osad kultury Nagada zajmowali się rolnictwem i hodowlą zwierząt. Mieszkali w domach z cegły mułowej, a ich osadom towarzyszyły wielkie cmentarzyska. W wielu grobach na tych cmentarzach chowano przedstawicieli lokalnej elity, wraz z bogatymi darami grobowymi. Najbogatsze grobowce były budowane z cegły. W ich wnętrzu oprócz ciał zmarłych kryły się naczynia ceramiczne i kamienne oraz biżuteria wykonana z drogich, importowanych surowców.

Koncentracja bogactwa i władzy

W okresie Nagada I (3900-3600 przed Chr.) stratyfikacja społeczeństwa w Górnym Egipcie była już bardzo dobrze widoczna. W następnym okresie (Nagada II, 3600-3300 przed Chr.) uprzywilejowana elita aspirująca do politycznego znaczenia zaczęła zakładać pierwsze państewka w dolinie Nilu. Koncentracja bogactwa i władzy przez elitę była znaczna i dobrze widoczna. Świadectwem tego zjawiska są liczne przedmioty ze złota, miedzi, srebra i lapis lazuli pojawiające się w bogatych grobach.

W Buto w Dolnym Egipcie przez jakiś czas zamieszkiwała populacja pochodząca z Palestyny, posługująca się własną ceramiką. W Maadi pracowali palestyńscy rzemieślnicy wytwarzający na dużą skalę krzemienne narzędzia i przedmioty miedziane – wszystko z importowanych surowców. Wzniesiono tu także pierwsze kamienne magazyny zagłębione w ziemię, w których przechowywano żywność i różne płyny. Kiedy Maadi zostało opuszczone, na osiedle o dużym znaczeniu wyrosło Tell el-Farcha w Delcie Nilu. Stanowisko było badane przez polskich archeologów od 1998 roku. Odkryto tu budynki o charakterze świątyń i rezydencji, a także pozostałości dużego browaru. Wielkie domy należące do tzw. kultury dolnoegipskiej, bogate depozyty wotów, zawierające figurki, a także przedmioty wykonane ze złota świadczą o zamożności mieszkańców i o tym, że kultura i zamożność ludności Delty Nilu nie ustępowała górnoegipskiej.

Kontakty handlowe

Ludzie z Tell el-Farcha zajmowali się także dalekosiężnym handlem. Przez ich miasto przebiegały ważne szlaki handlowe przechodzące przez Deltę Nilu. Bardzo silne relacje handlowe łączyły mieszkańców Tell el-Farcha z Kanaanem. Uczestniczyli oni w handlu miedzią wydobywaną w Wadi Araba na Półwyspie Synaj i sprowadzali sporo palestyńskiej ceramiki. Do Palestyny napływały wtedy spore grupy ludności z Dolnego Egiptu, które osiedlały się tam, m.in. po to, by prowadzić działalność gospodarczą.

Palestynę i Kraj nad Nilem łączył szlak lądowy przebiegający przez północną część Półwyspu Synaj, wzdłuż wybrzeży Morza Śródziemnego. Mieszkańcy Delty utrzymywali też kontakty handlowe z mieszkańcami Górnego Egiptu, należącymi do kultury Nagada. W IV tys. przed Chr. w Delcie i dolinie Nilu pojawiły się tak egzotyczne towary jak obsydian i lapis lazuli, co świadczy o tym, że tutejsi kupcy weszli w kontakt z międzynarodową siecią szlaków handlowych, sięgających Anatolii, Iranu i Azji Środkowej. Przedstawiciele elity chętnie nabywali oliwę, wino, żywicę i drewno z Palestyny. W tych czasach w Delcie i dolinie Nilu rozwijały się już pierwsze lokalne państewka. Kraj był bardzo bogaty i obfitował w rozmaite surowce i źródła pożywienia, więc konkurencja o zasoby nie była motorem walki politycznej i podboju jednych państw przez inne.

Ekspansja Hierakonpolis

Przejście od małych, stosunkowo egalitarnych społeczności rolników i hodowców, poprzez pierwsze większe rolnicze osady (miasta), aż po zarządzane przez elitę państwa dokonało się dosyć szybko. Elity, zarządzające poszczególnymi terytoriami skupiły w swym ręku władzę i wielkie bogactwo. Ożywione kontakty między państewkami prowadziły do zaostrzania się konkurencji, której przedmiotem były nie tyle niezbędne zasoby, ile dążenie elit do powiększania swego bogactwa i władzy. Najsilniejsi współzawodnicy gromadzili tyle bogactw i tak umacniali swą władzę, że mogli zwiększać terytorialny zakres swej władzy. Podbijali i zagarniali mniejsze i słabsze państewka.

W Górnym Egipcie lokalne państwo ze stolicą w Hierakonpolis stopniowo opanowywało kolejne obszary doliny Nilu, podbijając i podporządkowując sobie mniejsze organizmy. W Dolnym Egipcie państewka rozwijały się państewka wokół Buto i Maadi. W okresie 3300-3200 lat przed Chr. ludzie z Górnego Egiptu osiedlali się w Delcie w dużej liczbie, przynosząc ze sobą własną kulturę (kultura Nagada). Kolejne fale migracji były jedynie wstępem do opanowania Dolnego Egiptu przez mieszkańców południa. Ekspansja Hierakonpolis odbywała się w dwóch kierunkach: na południe - w stronę Nubii i katarakt nilowych oraz na północ - do Delty i ujścia Nilu do Morza Śródziemnego. Już wtedy na cmentarzyskach w Hierakonpolis, Ombos i Abydos władcy górnoegipscy byli chowani w okazałych grobowcach z licznymi darami.

Zjednoczenie w jedno państwo

Układ geograficzny doliny i Delty Nilu zapraszał wręcz do politycznej unifikacji kraju. Nil był autostradą łączącą wszystkie regiony kraju w jedną całość. Wielką rzeką można było łatwo dotrzeć wszędzie, zarówno z towarem, jak i z oddziałami wojska. Walki pomiędzy wczesnymi państwami toczyły się właśnie o najlepsze łowiska ryb na Nilu oraz o złoża minerałów położone na skalistych zboczach doliny tej rzeki. W tzw. okresie Nagada III (3200-3000 przed Chr.) napływ ludności z południa Egiptu do Delty wzmagał się. Poprzedzał on bezpośrednio unifikację całego kraju przez królów z Południa. W miastach Delty pojawiają się wtedy okazałe budynki z cegły mułowej i browary, nowe typy narzędzi krzemiennych, nowe rasy bydła rogatego i zwierząt pociągowych.

Pod koniec IV tys. przed Chr. wydarzenia w Egipcie toczyły się szybko i proces unifikacji zakończył się zjednoczeniem Egiptu w jedno państwo, ok. 3100-3000 lat przed Chr. Dokonał tego zapewne król Narmer, którego można identyfikować ze znanym z późniejszej tradycji Menesem. Imię Narmera spotyka się na zabytkach z Górnego i Dolnego Egiptu, a nawet z Palestyny. Zjednoczenie wiązało się zapewne z działaniami wojennymi w Delcie Nilu i zbrojnym opanowaniem Dolnego Egiptu, ale wykluczało eksterminację mieszkańców północy i ich rodzimej kultury. Kraj od pierwszej katarakty po Morze Śródziemne został zjednoczony w ramach jednego królestwa. Założono nową stolicę, Memfis, położną w strategicznym miejscu u nasady Delty Nilu.

Królowie pierwszej dynastii położyli podwaliny pod powstanie państwa, które przez długi czas było najbogatszym, najpotężniejszym i najbardziej wpływowym w starożytności. Przejęli także kontrolę nad szlakami prowadzącymi z Delty Nilu do Lewantu.

Tekst Szymon Modzelewski