Początki rolnictwa (3)

Początki rolnictwa (3)

Rolnictwo rozprzestrzeniało się przede wszystkim drogą migracji rolników i hodowców, którzy poszukiwali nowych terenów
uprawnych i pastwisk. Z obszaru Żyznego Półksiężyca rolnicy migrowali na północ za góry Taurus, zasiedlając Anatolię.

Szybki wzrost liczby ludności stymulował dalsze wędrówki. Wielu mieszkańców Anatolii migrowało do Grecji i na Bałkany, przekraczając Morze Egejskie. Najstarsze ślady rolników w Europie odkryto w greckiej Jaskini Franchthi nad Zatoką Paralia. Zasiedlili oni najpierw Tesalię, a potem Argolidę, Peloponez i zachodnią Grecję.

Ekspansja ludów rolniczych z Azji Zachodniej
Z Grecji wielu osadników przemieszczało się dalej na zachód, tym razem jednak drogą morską. Już około 7900 lat przed Chr. mogły mieć miejsce sporadyczne kontakty (drogą morską) między Bliskim Wschodem a wybrzeżem Morza Śródziemnego i zachodnią Europą. Wskazują na nie szczątki udomowionej owcy i kozy oraz roślin strączkowych pochodzące z południowej Francji i Hiszpanii (np. z jaskini Abeurador). W VI i V tys. przed Chr. ludność tzw. kultury ceramiki impresso-cardium drogą morską zasiedlała północne wybrzeża Morza Śródziemnego, rozprzestrzeniając gospodarkę rolniczą i znajomość udomowionych gatunków roślin i zwierząt. Nastąpiła tu asymilacja przybyszów z Grecji i Bliskiego Wschodu z lokalną, zbieracko-łowiecką ludnością mezolityczną, która szybko przyswoiła sobie tajniki uprawy roli i hodowli. Ekspansja ludów rolniczych z Azji Zachodniej trwała nadal i między VII a V tys. przed Chr. objęła także obszary od Półwyspu Bałkańskiego po dolinę Dunaju.
W VI tys. przed Chr. pierwsi rolnicy związani z kulturą ceramiki wstęgowej rytej pojawili się w Kotlinie Karpackiej, na wyżynnej części północnej Europy, a w końcu także i na Niżu Europejskim. Osadnicy poruszali się dolinami rzek i zajmowali najlepsze, wykształcone na lessach gleby. Karczowali lasy, zakładali osady i pola uprawne. Przynosili ze sobą umiejętność wytwarzania ceramiki, nowych typów narzędzi krzemiennych i budowy domów. Ich charakterystyczne wioski, składające się z długich domów, zaczęły wyrastać w miejscach takich jak Olszaniaca pod Krakowem, czy Kolonia - Lindenthal w Niemczach. Uprawiali jęczmień, pszenicę i rośliny strączkowe. Hodowali owce, bydło i świnie.
Na ziemie polskie rolnicy przybyli z południa przez Bramę Morawską i Kotlinę Kłodzką. Zajęli najlepsze gleby na ziemiach polskich od Małopolski, Śląska i Podkarpacia, po Kujawy i Wielkopolskę. Eksploatowali złoża krzemienia czekoladowego na północnym obrzeżu Gór Świętokrzyskich i krzemienie jurajskie z Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej. Importowali też obsydian z Węgier i Słowacji. Tymczasem także na innych terenach świata doszło do niezależnego pojawienia się gospodarki opartej na rolnictwie.

W dolinie rzek Huang-Ho i Jangcy
Drugim wielkim obszarem, na którym ludzie podjęli trud uprawy roli i hodowli zwierząt były doliny rzek chińskich - Huang-Ho i Jangcy. To tam, między X a VIII tys. przed Chr. nastąpiło wiele faz ocieplania i ochładzania klimatu. Żyły tam wówczas małe społeczności myśliwych i zbieraczy, koczujące na obszarze zalewowym Jangcy. Zaczęły się one stopniowo osiedlać, porzucając koczownictwo i korzystając z zasobów żywnościowych rosnących tu dzikich zbóż (ryżu i prosa). Powstały pierwsze wioski i cmentarze zbieraczy, którzy używali naczyń ceramicznych i kamiennych rozcieraczy.
Około 7500-6500 lat przed Chr. ludzie ci zaczęli uprawiać i gromadzić ryż, broniąc go przed szkodnikami i chwastami. To plenniejsze od pszenicy zboże pozwoliło w krótkim czasie zwiększyć populację. Powstały rozległe osady takie jak Hemudu i Pengtoushan. Ich mieszkańcy uprawiali ryż za pomocą kościanych motyk, trudnili się także łowiectwem. Mieszkali w dużych, drewnianych domach. Rolnictwo rozprzestrzeniało się, gdyż kopieniaczo-wypaleniskowy sposób uprawy zakładał wędrówki niewielkich grup ludzkich w poszukiwaniu żyznej ziemi i wypalenia lasów pod uprawy. Już około 500 lat przed Chr. rolnicy dotarli do południowych Chin i do terenów nad Huang-Ho, a w III tys. przed Chr. do delty Czerwonej Rzeki i Wietnamu oraz Delty Gangesu. Mówili oni prawdopodobnie językami austroazjatyckimi, które wraz z nimi rozprzestrzeniły się w Azji Południowo-Wschodniej.

Na kontynencie amerykańskim
Konsekwencją zaprowadzenia rolniczej gospodarki na terenie dzisiejszych Chin było powstanie na tych terenach cywilizacji w II tys. przed Chr. We wschodniej części Papui Nowej Gwinei, na bagnach Kuk (ok. 7000-4000 lat przed Chr.) po raz pierwszy zastosowano sztuczną irygację, czyli sztuczne nawadnianie. Uprawiano tu banany, trzcinę cukrową i taro. Tutejsze ogrody i dobrze nawodnione pola musiały wyglądać imponująco. Do powstania rolnictwa doszło także na drugiej półkuli - na terenie kontynentu amerykańskiego.
Niektóre ludy tam żyjące również przeszły do osiadłego trybu życia i uprawy roli. Żyjące w Nowym Świecie społeczności długo zapoznawały się ze swoim środowiskiem, nim znalazły rośliny nadające się do udomowienia. W Ameryce Południowej próby udomowienia dyni podejmowano już 10 tys. lat przed Chr. Około 5000 lat temu w dolinie Tehucan w Meksyku doszło do udomowienia kukurydzy, fasoli i papryki. Kukurydza była początkowo trawą rodzącą małe nasiona. Indianie selekcjonując pożądane mutanty przekształcili ja w plenne zboże dostarczające dużej ilości ziarna. Zwiększenie zapasów żywności spowodowało wzrost populacji i przejście do osiadłego trybu życia. Społeczności żyjące w rejonie Andów poczęły uprawiać maniok, bawełnę i kukurydzę około 5000 lat przed Chr., a tysiąc lat później fasolę. Udomowiono też lamę i alpakę.
Swoją dietę uzupełniały rybołówstwem, zbieraniem małży i łowiectwem. Około 4000 lat przed Chr. udoskonalenie technik połowu ryb przyczyniło się do wzrostu zasobów pokarmowych i liczby ludności. Mieszkańcy wybrzeża Peru przeszli na osiadły tryb życia i zaczęli też uprawiać tutejszą roślinę bulwiastą, czyli ziemniaka. Można go było łatwo magazynować, miał też spore wartości odżywcze. Z czasem uprawa kukurydzy, dyni i fasoli przeniknęła z Mezoameryki do Ameryki Północnej. Tam rozwinęły się duże osady typu pueblo, których mieszkańcy prowadzili rolnictwo irygacyjne. Rolnicy Ameryki Północnej udomowili bez czarny i tytoń, które to rośliny stały się częścią życia Indian. Natomiast w Ameryce Środkowej i w regionie andyjskim miało dojść do powstania wysokich cywilizacji w II tys. przed Chr.

Pierwsze wioski rolnicze
Splot czynników: wzrostu populacji, zmian klimatu, innowacyjności naszych przodków spowodował wykształcenie się pierwszych rolniczych społeczeństw na czterech głównych obszarach świata: w Azji Południowo-Zachodniej, dorzeczu Huang-Ho i Jangcy, Dolinie Tehucan w Ameryce Środkowej i Andach. Ludzie udomowili i przekształcili znaczną liczbę gatunków roślin i zwierząt, przystosowując je do swoich potrzeb. Powstały pierwsze wioski rolnicze, a zaludnienie Ziemi znacząco wzrosło. Duża część ludzkości przestała wędrować i przyjęła osiadły tryb życia, choć ci pierwsi rolnicy uprawiali półkoczowniczą gospodarkę rolniczą typu kopieniaczo - wypaleniskowego.
Wcześni rolnicy żyli w ustroju społeczeństwa plemiennego. W tym systemie społecznym nie było silnego zróżnicowania majątkowego, ale pojawiło się formalne przywództwo. Ziemia należała do całej uprawiającej ją i broniącej społeczności. Obowiązki religijne pełniła starszyzna lub wyznaczeni kapłani, sprawujący czynności kultowe. Rozwinął się kult płodności i ziemi, zdarzało się składanie ofiar z ludzi. Czczono również przodków, rzeczywistych lub wyimaginowanych. Pojawiły się święta związane z cyklem pór roku i prac żniwnych.

Szymon Modzelewski