Początki pisma (2)

Początki pisma (2)

Najstarszym na świecie zapisanym utworem literackim są sumeryjskie tzw. „pouczenia Szuruppaka”, czyli króla dla syna. To życiowe rady, jak miał postępować.

Najstarszymi znanymi przykładem pisma są teksty administracyjne z Uruk (faza Uruk IV), z okresu 3300-2900 przed Chr. Z tego okresu pochodzą też tabliczki z Suzy i Dżemdet Nasr.
Około 2900 lat przed Chr. w archaicznym piśmie klinowym pojawiają się znaki oddające niektóre sylaby języka sumeryjskiego. Znaki ideograficzne zaczęły być czytane fonetycznie i stanowiły już zapis słów żywego języka, a nie tylko pojęć. Około 2600 lat przed Chr. w tekstach klinowych pojawił się pierwszy zapis imienia władcy, króla (po sumeryjsku lugal) Enmebaragesiego z Kisz (żył ok. 2600 przed Chr.).

O 90 stopni
W III tys. przed Chr. skrybowie dokonali istotnej zmiany. Odwrócili tabliczki o 90 stopni, przeciwnie do ruchu wskazówek zegara. Zmienił się kierunek pisania i orientacja znaków, które odchodziły od pierwotnego kształtu i zaczęły być coraz bardziej abstrakcyjne i zestandaryzowane. Stopniowo porzucono zapisywanie słów w kolumnach na rzecz wersów.
Pismo sumeryjskie stało się całkowicie fonetyczne. W III tys. przed Chr. pismo klinowe zostało przystosowane do zapisu języka akadyjskiego. Najpierw w tekstach sumeryjskich pojawiły się pojedyncze akadyjskie słowa, a około 2500-2400 lat przed Chr. pierwsze ciągłe teksty w tym języku. Około 2700-2600 lat przed Chr. pismo klinowe stało się w pełni funkcjonalnym, uniwersalnym systemem zapisu języka żywego, kiedy to zaczęto sporządzać pierwsze królewskie inskrypcje fundacyjne i wotywne. Nieco później Sumerowie zaczęli spisywać teksty religijne i literackie.
Najstarszym sumeryjskim (i światowym) utworem literackim są tzw. „Pouczenia Szuruppaka”, zapisane na tabliczce pochodzącej z lat 2600-2500 przed Chr. Jest to zbiór praktycznych i moralnych życiowych rad i pouczeń króla Szuruppaka dla jego syna. Władca mówił swemu synowi, że: „(…) Złodziej jest jak lew, lecz jeśli zostanie złapany – jak niewolnik. (…) Starszy brat jest jak ojciec, a starsza siostra jak matka. Słuchaj starszego brata jak ojca i bądź posłuszny starszej siostrze jak matce. (…) Nie pracujesz jedynie oczami, nie mnożysz majętności tylko ustami (…)”.

Początki pisma staroegipskiego
Nieco inaczej przedstawiały się początki pisma staroegipskiego. Jego powstanie związane jest z początkami egipskiej państwowości i zjednoczeniem Kraju nad Nilem w jedno królestwo. Jeszcze IV tys. przed Chr. rozwinęła się w Egipcie sztuka przedstawiająca, która niosła za sobą poważny ładunek informacji i ideologii. Malowidła naskalne, malunki na naczyniach i rzeźby niosły różnorodny przekaz. Znaki pierwotnego egipskiego pisma znajdują się na pochodzącej z ok. 3100-3000 r. przed Chr. kosmetycznej palecie króla Narmera.
Oprócz płaskorzeźby przedstawiającej królewskie zwycięstwo na powierzchni palety przedstawiono obrazkowy zapis imienia władcy (nar-mer) i kilka innych znaków pisma. Kolejna inskrypcja to zapis nazwy „Nom Harpuna” (chodzi o nazwę miejscową jednostki administracyjnej, nomu, czyli powiatu; chodzi tu o późniejsze nomy Dolnego Egiptu oznaczone numerami 7 i 8, czyli zachodni i wschodni Nom Harpuna w Delcie Nilu). Te obrazkowe znaki to prekursorska forma egipskich hieroglifów.
Podobne zapisy połączone z rozbudowanymi przedstawieniami znane są z palet i innych zabytków związanych z prewczesno dynastycznymi władcami Egiptu. Jeszcze starsze są tabliczki z grobu U-j na nekropoli Umm el-Qua’ab w Abydos w Górnym Egipcie. Grób należał do króla Skorpiona I, który panował około 3300 r. przed Chr. Jest to wielki grobowiec z licznymi komorami, zbudowany z suszonej cegły. W tych komorach pogrzebano naczynia ceramiczne z piwem, tłuszczem, winem i żywnością. Wiele z nich jest oznaczonych schematycznymi znaczkami przedstawiającymi zwierzęta i rośliny. Zachowały się przy nich małe plakietki z kości słoniowej z przedstawieniami zwierząt i ludzi oraz z zapisem liczbowym. Te znaki mają swoje odpowiedniki w późniejszym systemie pisma hieroglificznego. Są zapewne pierwotnymi hieroglifami.
Zapisy dotyczą króla i innych osób, a także są to informacje dla administracji, która składała do królewskiego grobowca różne dary. Odnoszą się one do miejsca ich pochodzenia i mogą być czytane fonetycznie. Niektóre znaki są zapisem informacji, że dary i naczynia pochodzą „z majątku króla Skorpiona”. Datowanie radiowęglowe tabliczek świadczy, że powstały one ok. 3400-3200 lat przed Chr. Są one równie stare, jak najstarsze przykład pisma z sumeryjskiego Uruk.

Kontakty Sumerów i Egipcjan
Początki egipskiego pisma przypadałby na czasy przed zjednoczeniem kraju. Nie udało się jednoznacznie ustalić, czy mezopotamska idea pisma mogła zainspirować mieszkańców Egiptu, choć w tej epoce obydwa kraje utrzymywały już kontakty handlowe. Kultura Nagada II w Egipcie i kultura Uruk w Sumerze kontaktowały się drogą lądową i morską. Liczba wzajemnych zapożyczeń i wymienianych towarów jest imponująca. Dzięki kupcom z Uruk nad Nil trafiały naczynia, pieczęcie cylindryczne, srebro z Anatolii i lapis lazuli, kamień sprowadzany z Azji Środkowej.
Najnowsze badania genetyczne egipskich mumii wykazały, że są one ściśle związane z populacjami Anatolii i innych obszarów Bliskiego Wschodu. Obopólne kontakty były więc wczesne i głębokie. Nie ma jednak bezpośrednich dowodów, że Sumerowie zainspirowali powstanie egipskiego pisma. Pismo egipskie, tak samo jak w Mezopotamii służyło na początku celom gospodarczym, przede wszystkim oznaczaniu własności i pochodzenia różnych przedmiotów i zasobów składanych w grobach. Egipscy administratorzy posługiwali się nim w takim właśnie celu. Rozwijająca się państwowa biurokracja, podporządkowana królom potrzebowała pisma. Od początku egipskie pismo było odczytywane fonetycznie. Równolegle z pismem hieroglificznym powstało pismo hieratyczne, służące do sporządzania codziennych zapisków.

Teksty piramid
Najstarszym staroegipskim tekstem literackim są „Teksty piramid” pochodzące z lat 2400-2300 przed Chr. Zachowały się w komorze grobowej piramidy faraona Unisa z V dynastii (2353-2323 przed Chr.) i w komorach grobowych jego następców z VI dynastii. Teksty te dotyczą życia pozagrobowego i wędrówki zmarłego władcy po zaświatach i przemian jego duszy. Zawierają treści religijne, dotyczące wierzeń egipskich, kosmogonii, mitologii i świata nadprzyrodzonego. Oto przykład tego typu literatury pochodzący z komory grobowej faraona Unisa: „(…) O Unisie, strzeż jeziora. Czterokrotnie wypowiedz: „Posłańcy twej duszy ka przybywają do ciebie. Posłańcy twego ojca przybywają do ciebie. Posłańcy Re przybywają do ciebie: Podążaj za twym Słońcem! Sam siebie oczyszczając. Twoje kości – kośćmi sokolicy – bogini, która jest w niebie, byś mógł podążyć ku boga i pozostawić dom twemu synowi, zrodzonemu. Każdego, kto będzie źle mówił przeciw imieniu Unisa: kiedy się wznosisz, Ge uczyni wygnańcem w jednym z jego miast, a on ucieknie i osłabnie. Oczyściwszy się chłodną wodą gwiazd opuścisz się na mosiężnych linach ramionach Horusa, w jego imię: Ten-który-zasiada-w-barce-Hnw. Chwalebni ludzie opłakują cię, gdy Niezniszczalne (Nieprzemijające) Gwiazdy cię unoszą. Wkraczasz do miejsca twego ojca, do miejsca należącego do Geba. Daje ci on znak z czoła Horusa, w nim twoja dusza ba, w nim twa władza, tak stajesz się potężny i pełen chwały, tak stajesz się Jedynym-Zwierzchnikiem-mieszkańców-Zachodu (…)”.
„Teksty piramid” w wielu miejscach odnoszą się do gwiazd i ciał niebieskich które starożytni Egipcjanie identyfikowali z bogami. Jak widać, najstarsze teksty w historii świata nie były skierowane do szerokiego grona odbiorców.