Oto Baranek Boży

Oto Baranek Boży

Najwcześniejsze przedstawienia Jezusa Chrystusa jako Baranka pochodzą z epoki wczesnochrześcijańskiej. Dekorują one nie tylko odnalezione w większości w katakumbach gliniane lampki oliwne, ale także malowidła pokrywające ściany tych podziemnych cmentarzy pierwszych chrześcijan. Najlepiej i najobficiej temat ten prezentują katakumby Rzymu.
Baranek niosący nadzieję
Wczesnochrześcijańskie freski przedstawiają Jezusa Chrystusa na przykład jako Baranka Mistycznego. Datowane na IV wiek malowidło z katakumb pw. Świętych Piotra i Marcelina ukazuje go poniżej tronującego Zbawiciela. Wyobrażony w niebieskim nimbie Baranek stoi na pagórku, spod którego wypływają cztery rzeki rajskie, a po obu jego stronach, najbliżej, znajdują się wspomniani święci, wyciągając ku Barankowi ręce w rzymskim geście przemawiania. Zdarza się też, że wczesnochrześcijański Baranek Mistyczny przedstawiany jest w wieńcu.
Baranka Mistycznego ukazał również anonimowy rzeźbiarz, dekorując sarkofag z mauzoleum Galli Placydii w Rawennie. Relief przedstawia owego Baranka na pagórku, z wypływającymi spod wzgórza rzekami rajskimi oraz w nimbie z umieszczonym w nim znakiem Chi−Rho, czyli z tak zwanym krzyżem ukrytym. Ten zwierzęcy symbol Boga Wcielonego otaczają zapatrzone w Baranka owce, pod których postaciami kryją się chrześcijanie wpatrzeni w swojego Zbawiciela. Pozostając jeszcze w cieniu bizantyńskiego dziedzictwa Rawenny, warto zajrzeć i do bazyliki San Vitale. Sklepienie w jej obfitującym w malarstwo wnętrzu zdobi mozaika ukazująca Baranka w złotym nimbie, na niebieskim, gwiaździstym tle, otoczonego przez anielskie moce. Baranek zatem jawi się tutaj jako Pantokrator, czyli Pan nieba i ziemi.
Popularny był także w sztuce, i nadal jest, Baranek Apokaliptyczny. Wyobraża się go z księgą i z rezurekcyjną chorągwią jako symbolem Chrystusowego zmartwychwstania. Na dwunastowiecznej miniaturze rękopisu z francuskiej Biblioteki Narodowej widnieje z księgą i krzyżem. Często też spoczywa na zamkniętej na siedem pieczęci księdze, którą jedynie On może otworzyć.
Na brakuje również przedstawień Baranka w ikonografii Świętego Jana Chrzciciela, Chrystusowego poprzednika, czyli z języka greckiego: Prodromosa, i zarazem ostatniego proroka Starego Testamentu. Za jeden z najbardziej intrygujących przykładów obecności tego tematu w sztuce uchodzi, powstały w latach 1600-1605, obraz El Greca. Ten hiszpański artysta o greckich korzeniach przedstawił na tle burego krajobrazu wychudzonego ascetycznie Prodromosa w wielbłądziej skórze, a u jego stóp konającego Baranka. Odkupieńczą śmierć Jezusa Chrystusa wydaje się sygnalizować tutaj niespotykany w innych dziełach sztuki gest Jana Chrzciciela: ów Święty, wskazując prawą ręką na leżącego Baranka, w drugiej ręce trzyma krzyż, którego pionowa, wątła belka wbija się w nogę tego zwierzęcego symbolu Zbawiciela.
Zupełnie inaczej przedstawił Baranka geniusz renesansu Leonardo da Vinci, niejako łamiąc powagę typową dla danego tematu. Na obrazie „Święta Anna Samotrzecia”, wyobrażającym tytułową świętą z jej córką Maryją i Dzieciątkiem, ukazał małego Jezusa baraszkującego z barankiem. Dzieciątko próbujące dosiąść baranka, uchwyciwszy zwierzę za rogi, wywołuje serdeczny uśmiech u swojej Matki i babci.

Baranek jako Ofiara
Ogromną popularnością cieszyły się na przestrzeni stuleci wizerunki Baranka związane wprost z Jego śmiercią na krzyżu, Ofiarą bezkrwawo kontynuowaną podczas Mszy Świętej. Patenę zwaną „kaliską”, będącą jednym z najbardziej drogocennych skarbów naszej diecezji, a datowaną na lata 1193-1202, zdobi wskazujący na tę Ofiarę napis, który w przekładzie z języka łacińskiego na polski brzmi następująco: „Baranek złożony na krzyżu w ofierze jak chleb został połamany, Baranek pod postacią chleba, Baranek stał się ofiarą Ojca”. W sztuce na tę Ofiarę wskazuje krew tryskająca ze zranionego boku Baranka do kielicha eucharystycznego, umieszczonego pod krzyżem lub na ołtarzu. Pod krzyżem ukazał Baranka chociażby Matthias Grünewald, artysta z XV i XVI wieku, na obrazie z ołtarza z Isenheim, wyobraziwszy ten Chrystusowy symbol przy wskazującym na niego palcem Świętym Janie Chrzcicielu. Natomiast Hubert i Jan van Eyckowie przedstawili na swoim XV - wiecznym obrazie „Adoracja Mistycznego Baranka” z gandawskiego poliptyku, czyli z wieloskrzydłowego ołtarza, Baranka stojącego na mensie, z którego rany tryska krew do mszalnego, umieszczonego przed nim kielicha. Całkowicie odmienną wizję odkupieńczej ofiary Jezusa Chrystusa zaprezentowali dwaj artyści baroku: Portugalczyk Josefa de Ayala i Hiszpan Francisco de Zurbarán. Ukazali oni związanego Baranka w nimbie, spoczywającego na ołtarzu w oczekiwaniu na śmierć, przy czym pierwszy z nich umieścił w pobliżu zwierzęcia czerwony i biały kwiat jako symbol męczeńskiej śmierci Niewinnego.
Temat Baranka Bożego i dzisiaj cieszy się popularnością, choć niewiele brakowało, by przestał istnieć w sztuce. Zwołany w 692 roku w Konstantynopolu Synod Trullański zakazał w kanonie 82 tego zwierzęcego przedstawiania Jezusa Chrystusa, gdyż skoro Bóg wcielił się, należałoby Go przedstawiać wyłącznie w ludzkiej postaci. Dlatego wspomniany kanon zawierał następujące zarządzenie: „Aby to, co jest doskonałe, było przedłożone przed oczy wszystkich – także mocą kolorów – nakazujemy, ażeby odtąd zamiast dawnego baranka, był także na obrazach stawiany i malowany w ludzkim kształcie wizerunek Tego, który gładzi grzech świata, Chrystusa, naszego Boga. Dzięki temu – ogarniając myślą dostojność uniżenia Boga Słowa – będziemy również doprowadzeni do uświadomienia sobie Jego zamieszkania w ciele wśród nas, Jego męki i zbawczej śmierci oraz dopełnionego przez to odkupienia świata”.

Justyna Sprutta