Kult św. Józefa w wieku XI (37)

Kult św. Józefa w wieku XI (37)  

Nazaret jest dziś znany na całym świecie. Czy zastanawiało nas kiedyś, jak wyglądała historia miasta św. Józefa w pierwszym tysiącleciu chrześcijaństwa?

W naszej refleksji nad rozwojem kultu św. Józefa dotarliśmy już do wieku XI. Minęło zatem ponad tysiąc lat od czasu kiedy „Słowo Ciałem się stało i zamieszkało między nami” (J 1, 14). Chciałbym, abyśmy w dzisiejszym artykule skupili naszą uwagę na Nazarecie i zastanowili się, jak wyglądało miasto Jezusa, Maryi i Józefa 10 wieków po wydarzeniach zbawczych.

Nazaret Jezusa, Maryi i Józefa
Często można usłyszeć, że Stary Testament milczy na temat Nazaretu. To oczywiście prawdziwa informacja. Najbliższa Nazaretowi geograficznie miejscowość wspomniana przez Biblię Hebrajską to Jafia. Miasto Jezusa i Jafię dzielą trzy kilometry. Dane archeologiczne sugerują, iż te dwie miejscowości miały ze sobą wiele wspólnego. Obie uważano, za miejsca, w których przestrzega się prawa żydowskiego oraz widziano w nich bastiony ruchu oporu wobec okupanta rzymskiego. Zarówno Nazaret i Jafia stroniły od kontaktu z Seforis, które było największym ośrodkiem miejskim w regionie. To również potwierdzają wykopaliska archeologiczne dotyczące czasów rzymskich. Paradoksalnie choć w czasach św. Józefa o Nazarecie słyszeli tylko nieliczni, to dziś ta miejscowość jest jedną z najbardziej znanych na świecie. Jest w tym coś tajemniczego i fascynującego zarazem.
Okres pobytu Jezusa w Nazarecie nazywa się w józefologii „życiem ukrytym”. Duchowość nazaretańska kojarzy się nam z cichością, pracowitością, pokorą, odłożeniem na bok wielkich pragnień. Tymczasem dzisiaj Nazaret jest bardziej znany, niż potężne metropolie tamtych czasów na czele z Aleksandrią, Antiochią, Kartaginą, Babilonem czy Suzą. Po raz kolejny możemy usłyszeć echo słów, które Maryja skierowała do swej krewnej Elżbiety: „Strąca władców z tronu, a wywyższa pokornych” (Łk 1, 52). Prawdziwa pokora zawsze jest jedyną drogą do wielkości.

Pierwsze wzmianki
Myślę, że w telegraficznym skrócie warto zapoznać się z materiałami, które pierwsze 1000 lat chrześcijaństwa pozostawiło nam na temat miasta Jezusa, Maryi i Józefa. Naturalnie najważniejsze pisemne wzmianki o Nazarecie pochodzą z Ewangelii kanonicznych. Poza Nowym Testamentem Nazaret pojawia się dopiero w II wieku w apokryficznej „Ewangelii Tomasza” oraz w III wieku w „Protoewangelii Jakuba” (omawialiśmy już te dwa teksty). Kolejnym autorem, który wspomina Nazaret, jest żyjący w wieku IV Euzebiusz z Cezarei, który czerpał informacje na temat tej miejscowości od Hegezypa, pisarza z II wieku zwanego Nazarejczykiem ze względy na swoje pochodzenie. Według tego przekazu krewni Jezusa mieszkali w Nazarecie oraz w wiosce Kohba. Wybitny archeolog Ken Dark twierdzi, że jest prawdopodobnie współczesne Kaukab, na północ od Nazaretu. O Nazarecie wspomina również Juliusz Afrykańczyk na przełomie wieku II i III wieku.
Poza chrześcijańskimi źródłami istnieją także wzmianki o Nazarecie w tradycji żydowskiej. Dla przykładu „Midrasz Kohelet” i inskrypcja odnaleziona na północnym wybrzeżu Izraela sugerują, że w I wieku po Chr. w Nazarecie mieszkała żydowska rodzina kapłańska. Wiadomo, że po zburzeniu Jerozolimy w 70 roku po Chr., niektóre rodziny kapłańskie schroniły się w Galilei, co czyni tę informację wiarygodną.

Nazaret po przełomie konstantyńskim
Wiemy już, iż w IV wieku chrześcijaństwo było religią oficjalnie uznawaną w Cesarstwie Rzymskim. W związku z tym mogłoby się wydawać, że Nazaret stanie się jeszcze bardziej znany. Tymczasem ówcześni chrześcijańscy autorzy wspominali go rzadko i często w sposób lekceważący. Z tego okresu pochodzą jednak dwie bardzo istotne wzmianki, które zaważyły na późniejszym postrzeganiu miasta Jezusa.
Najpierw św. Jan Chryzostom określił Nazaret mianem „nędznej wioski”, a później św. Hieronim opisał go jako „małą wioskę”. Nawet pielgrzymi odwiedzający Ziemię Świętą w późnym okresie rzymskim i bizantyjskim często pomijali Nazaret. Przykładem jest Pielgrzym z Bordeaux, autor najstarszego znanego opisu pielgrzymki do Ziemi Świętej, który nie wspomina tej miejscowości wcale. Warto zauważyć, iż stwierdzenia Jana Chryzostoma i Hieronima miały charakter anachroniczny. Nie ma absolutnie żadnych danych archeologicznych, aby twierdzić, że w czasach Świętej Rodziny Nazaret był nędzną i małą wioską. Jest bardzo prawdopodobne, iż Nazaret był wówczas średniej wielkości miastem. Potwierdzają to badania archeologiczne prowadzone przez franciszkanina B. Bagattiego, wykopaliska w Nazareth Village, odkrycia archeologiczne w klasztorze Sióstr z Nazaretu i prace pod kierunkiem Y. Alexandre w centrum Nazaretu.

Miejsce kultu
Począwszy od wieku IV Nazaret zaczęto opisywać jako miejsce chrześcijańskiego kultu. Epifaniusz z Salaminy wspomina, że Józef z Tyberiady, nawrócony żydowski urzędnik, miał wybudować tam kościół. Już wcześniej wspominaliśmy o tym, że pielgrzymka Egerii dostarcza szczegółowego opisu Nazaretu, wspominając o grocie, w której miała mieszkać Maryja, oraz o synagodze zamienionej na kościół.
Zaskakuje nieco fakt, iż w kolejnych wiekach informacje o Nazarecie są sporadyczne. W VI wieku Pielgrzym z Piacenzy wspomina społeczność żydowską w Nazarecie. W wieku VII pojawia się wzmianka o inwazji perskiej, podczas której miejscowi Żydzi mieli sprzymierzyć się z Persami. Kolejne informacje pochodzą dopiero z około 670 roku, gdy opat Adomnán (o nim również wspominaliśmy) opisuje dwie duże bazyliki – jedną nad miejscem Zwiastowania, drugą nad rzekomym domem Świętej Rodziny.

Trudny czas
W wieku VIII Nazaret znalazł się pod panowaniem muzułmańskim. Zdobycie Nazaretu przez wyznawców islamu rozpoczęło bardzo trudną erę w historii tej miejscowości. Pierwsza trudność miała charakter ideologiczny. Choć nie posługiwano się jeszcze wtedy stwierdzeniem. że „kłamstwo powtórzone tysiąc razy staje się prawdą” to muzułmanie działali według tej zasady. Otóż w wieku IX Al-Masʿūdī zaobserwował chrześcijańskie praktyki religijne przy grobie w miejscowym kościele i jako pierwszy sugerował, że Nazaret Jezusa mógł znajdować się gdzie indziej niż w Galilei, choć jego teza nie znajduje poparcia w innych źródłach. Chodziło o to, by zasiać trochę niepewności w sercach licznie przybywających do Nazaretu pielgrzymów. Zły duch walczy z Kościołem na różne sposoby, również poprzez półprawdy i dezinformacje. Trzymajmy się zawsze sumienia oraz zdrowego rozsądku i „nie dajmy się uwieść różnym i obcym naukom, dobrze bowiem jest wzmacniać serce łaską, a nie pokarmami, które nie przynoszą korzyści tym, co się o nie ubiegają” (por. Hbr 13, 9).
W 1010 roku Nazaret spotkała ogromna tragedia. Kościół Zwiastowania Najświętszej Maryi Panny został zniszczony na rozkaz kalifa. Po tym wydarzeniu w dostępnych nam źródłach na temat Nazaretu zapada 89-letnia cisza. Nie jesteśmy nawet sobie w stanie wyobrazić tragicznej sytuacji chrześcijan z Nazaretu w latach 1010-1099. Koleje informacje o Nazarecie pojawiają się w 1099 roku, gdy został on zdobyty przez krzyżowców, którzy odbudowali tamtejsze kościoły. Za dwa tygodnie powiemy sobie więcej o dokonaniach krzyżowców w Nazarecie.

Ks. Jakub Bogacki