Kanonicy Ducha Świętego ofiarowujący siebie Bogu, Maryi i chorym

Kanonicy Ducha Świętego ofiarowujący siebie Bogu, Maryi i chorym

Szpital Świętego Krzyża w Krakowie - dom macierzysty polskich duchaków (akwarela Badkowskiego z 2 poł. XIX w.)

Do grona kanonickich wspólnot zakonnych, które obecne były w minionych wiekach na terenie dzisiejszej diecezji kaliskiej - oprócz premonstratensów i bożogrobców - należeli także duchacy - kanonicy regularni Świętego Ducha de Saxia, którzy swoją działalność duszpasterską, opiekuńczą i szpitalną prowadzili przez kilkaset lat w Kaliszu i Stawiszynie.

Zakon ten założony został pod koniec XII wieku przez późniejszego bł. Gwidona z Montpellier. Urodził się on około 1160 roku w rodzinie władców Montpellier - księcia Guilhema VII i księżniczki Matyldy z Burgundii. Gdy miał dwanaście lat zmarli jego rodzice i oddano go na wychowanie do templariuszy, których opuścił pod koniec 1178 roku. Dwa lata później ufundował on w swoim rodzinnym mieście Dom Ducha Świętego, który miał być miejscem schronienia dla pielgrzymów, chorych, ubogich, sierot, samotnych matek, porzuconych niemowląt, a także dla tych wszystkich, którzy pragnęli nawrócić się i przemienić własne życie. Zbudowano go tuż za miejskim murem obronnym, w niewielkim oddaleniu od zabudowań mieszkalnych, nad brzegiem rzeki stanowiącej źródło bieżącej wody. Początkowo posługę w tym domu pełniły wyłącznie osoby świeckie (zarówno mężczyźni, jak i kobiety), ale wkrótce dołączyli do nich także księża, którzy sprawowali opiekę duszpasterską nad jego mieszkańcami. Dla powstałej w ten sposób wspólnoty, złożonej z kapłanów i konwersów (braci i sióstr), którzy odznaczali się szczególnym kultem Ducha Świętego i pracą apostolsko - dobroczynną w szpitalu - przytułku, Gwidon przyjął regułę św. Augustyna, a także opracował konstytucję wzorowaną na konstytucji joannitów. Została ona zatwierdzona przez Innocentego III i na mocy jego Bulli Religiosam vitam, wydanej 22 kwietnia 1198 roku, powstał Zakon Szpitalników Świętego Ducha z Montpellier, którego członkowie oprócz trzech ślubów zakonnych - czystości, ubóstwa i posłuszeństwa, dodatkowo ofiarowywali siebie Bogu, Najświętszej Maryi Pannie i chorym, a za swój strój przyjęli czarne szaty kanonickie z umieszczonym na lewej piersi symbolem Ducha Świętego - białym krzyżem z dwoma belkami poziomymi, którego wszystkie zakończenia miały podwójne rogi oznaczające 12 owoców Ducha Świętego (por. Gal 5, 22 i Tm 6, 11).
Papież w bulli ustanawiającej nowy zakon zachęcał również przyszłych fundatorów przytułków - szpitali, aby przekazywali je duchakom, bowiem uważał, że: „szpital Ducha Świętego, który założył w Montpellier ukochany syn Gwidon, wyróżnia się duchem zakonnym, jaśnieje światłością miłosierdzia i uczynkami doskonałej dobroczynności w odniesieniu do ubogich, a lepiej wiedzą to ci, którzy doznali dowodów miłosierdzia. Tu bowiem głodni otrzymują posiłek, ubodzy odzież, chorzy konieczne posługi, a bardziej potrzebujący większą pociechę, tak, że przełożony i bracia nie tyle winni być nazywani gospodarzami potrzebujących, ile sługami potrzebujących”.
Dzięki poparciu papieża, wielkiemu zapotrzebowaniu społecznemu oraz licznym darowiznom zakon intensywnie się rozwijał i wkrótce powstało wiele nowych szpitali - przytułków, bądź też już istniejące oddano pod zarząd duchaków. W 1204 roku Innocenty III przekazał im także szpital Matki Bożej Skalnej w Rzymie (Santa Maria de Saxia), któremu nadano wówczas tytuł Santo Spirito de Saxia, i wyraził jednocześnie życzenie, aby utworzony przy nim klasztor stał się ich centralnym domem zakonnym, a w Bulli Inter opera pietatis, zmienił nazwę duchaków na: Zakon Kanoników Regularnych Świętego Ducha de Saxia. Przeniesieniu domu macierzystego duchaków do Rzymu zdecydowanie sprzeciwili się jednak mieszkańcy Montpellier, w wyniku czego doszło do podziału zakonu na dwa odłamy - rzymski, obejmujący Włochy, Anglię, Węgry i Niemcy oraz francuski, do którego należały klasztory we Francji i w pozostałych krajach europejskich. Podział ten zatwierdzony został już po śmierci Gwidona w 1208 roku przez Honoriusza III w 1217 roku, ale 74 lata później nastąpiło zjednoczenie obu tych odłamów i ustanowienie domu generalnego w Rzymie.
Pod koniec XIII wieku duchacy posiadali ponad 300 placówek w prawie wszystkich krajach europejskich, a w połowie XV wieku prowadzili już prawie 1000 szpitali - przytułków - w tym 400 we Francji, 280 we Włoszech, 37 w Niemczech, 128 w Hiszpanii i Portugalii, 40 w Danii, 35 w Norwegii i Szwecji oraz 4 w Polsce.
W XVI wieku duchacy dotarli także do Ameryki Północnej i Południowej, ale ówczesne wojny religijne w Europie zahamowały dalszy rozwój zakonu i rozpoczęły powolny jego upadek, który zakończył się sukcesywną likwidacją wszystkich placówek, która nastąpiła w różnych krajach w ciągu XVIII wieku, a we Włoszech i Hiszpanii miała miejsce w pierwszej połowie następnego stulecia.
Organizację zakonu ustalił Innocenty III we wspomnianej już bulli z 1204 roku, której mocą wprowadzono scentralizowany system władzy z dożywotnim generałem (mógł nim być zakonnik bez święceń), który wyznaczał wizytatorów poszczególnych prowincji oraz zatwierdzał uchwały kapituł prowincjalnych i wybranych przez nie prowincjałów.
Placówki duchaków liczyć miały co najmniej czterech zakonników i zakładane były najczęściej - podobnie jak miało to miejsce w Montpellier - nad wodą, w pobliżu murów obronnych i w pewnym oddaleniu od zabudowy mieszkalnej. Składały się one z kościoła, klasztoru dla zakonników ze święceniami kapłańskimi, szpitala - przytułku dla mężczyzn i kobiet, szkoły, odrębnych pomieszczeń dla konwersów (braci i sióstr) oraz zabudowań gospodarczych. Każdy klasztor i szpital miały wspólnego przełożonego, zwanego magistrem, powoływanego przez kapitułę prowincjalną na okres trzech lat, a bezpośrednim zarządcą szpitala - przytułku był hospitalariusz, zwany niekiedy także prefektem, zaś oddziałem kobiecym zwykle zarządzała siostra nazywana magistrą.
Wszystkie dochody klasztorne dzielone były na trzy równe części, z których jedną przeznaczano na żywność, odzież i lekarstwa dla ubogich i chorych, drugą na potrzeby kościoła i szpitala, a trzecią na utrzymanie zakonników i konwersów.
Do Polski duchaków sprowadził z Wiednia biskup krakowski Iwo Odrowąż, fundując im w 1220 roku placówkę w Prądniku pod Krakowem, którą jego następca - biskup Jan Prandota - przeniósł w 1244 roku do Krakowa. Tam otrzymali oni w użytkowanie kościół Świętego Krzyża i istniejący w jego pobliżu szpital - przytułek. Później powstały kolejne klasztory i szpitale duchaków, podlegające konwentowi krakowskim - w Kaliszu (1282), Sławkowie pod Olkuszem (1296), Sandomierzu (1312), Stawiszynie (1590) i Wisznicach koło Włodawy (poł. XVII w.). Początkowo. polscy duchacy należeli do prowincji austro - węgierskiej, a niezależna prowincja polska powstała pod koniec XIII wieku. W 1741 roku Benedykt XIV wyjął ją spod władzy generała zakonu i oddał pod jurysdykcję biskupów ordynariuszy. W 1777 roku liczyła ona 14 zakonników, a w 1783 roku uległa kasacie wraz ze wszystkimi klasztorami.
Bliższe informacje o działalności kaliskich i stawiszyńskich duchaków przedstawione zostaną w następnym numerze „Opiekuna”.

Tekst Jerzy Aleksander Splitt