Historia i archeologia Jerozolimy (VII)

Historia i archeologia Jerozolimy (VII)

Arystobul był oblegany w Świątyni przez Jana Hyrkana i jego nabatejskich sojuszników. W końcu w konflikt wmieszał się rzymski wódz Pompejusz Wielki, który właśnie podbijał Syrię. Nadszedł wraz z legionami z Damaszku i oblegał Jerozolimę. Rzymianie zdobyli miasto, a Pompejusz pogwałcił wszelkie prawa wchodząc do miejsca Świętego Świętych w jerozolimskim Przybytyku. Judea stała się odtąd państewkiem klientelnym, zależnym od łaski Republiki Rzymskiej.

Zdobycie miasta
W ciągu trwającego trzy miesiące oblężenia część miasta przylegająca do Świątyni została zniszczona. Kiedy Aleksander, syn Arystobula II zamierzał odbudować fortyfikacje Jerozolimy, namiestnik Syrii Gabiniusz powstrzymał go od zrealizowania tego planu w 57 r. przed Chr. Dopiero w 48 r. przed Chr. rządzący Judeą z łaski Rzymian Idumejczyk Antypater naprawił zniszczenia murów Jerozolimy, poczynione w czasie ostatnich wojen. Jego syn, Fazael rządził Jerozolimą, kiedy kolejny potomek, Herod (zwany później Herodem Wielkim) był zarządcą Galilei. W 40 r. przed Chr. wojska irańskiego Państwa Partów prowadzone przez Pakora I i rzymskiego renegata Kwintusa Labienusa przekroczyły Eufrat i najechały Syrię i Palestynę. Zwolennicy Hasmoneuszy (i pochodzącego z ich rodu Antygona II) wykorzystali ten fakt i pomaszerowali na Jerozolimę, zmuszając do ucieczki przebywającego w mieście Heroda, który zbiegł na Pustynię Judzką do Masady (gdzie powstała później jego twierdza. Antygon rządził w Jerozolimie przez trzy lata, ale w 37 r. przed Chr. do Judei powrócił Herod, ogłoszony królem przez rzymski Senat, wraz z najemnymi wojskami. Herod oblegał Jerozolimę i w końcu zdobył ją szturmem po pięciu miesiącach. Zwolennicy Antygona usiłowali stawiać opór na terenie Górnego Miasta i Świątyni, ale rychło zostali pokonani.
Nowy władca Judei szybko skonsolidował swoją władzę. Rozpoczął też wielki program budowlany, budując w całym kraju i w jego stolicy budowle w hellenistycznym i rzymskim stylu. W ciągu kolejnych lat Jerozolima stała się prawdziwie monumentalną metropolią, wypełnioną imponującymi budowlami. Rozbudowa luksusowych rezydencji Górnego Miasta, pałacu królewskiego, wież, a przede wszystkim wzniesienie nowego budynku Świątyni było ogromną, kosztochłonną i pracochłonną inwestycją. Program budowlany Heroda Wielkiego był kołem zamachowym gospodarki Judei. Wielu ludzi znajdowało pracę przy budowie kolejnych obiektów. Kwitł transport i handel.

Rozbudowa
Jerozolima okresu hellenistycznego i herodiańskiego jest znana zarówno ze źródeł historycznych, jak i archeologicznych. Najbardziej rzuca się w oczy przestrzenny rozwój miasta pomiędzy IV a I w. przed Chr. Najpierw powstała forteca Akra na południowy zachód od Świątyni. W 2015 roku izraelscy archeolodzy odkryli pozostałości fortyfikacji Akry: mury, wieżę, nasyp oraz pomieszczenia wewnątrz twierdzy. Znaleziono tu liczne groty strzał i pociski do procy i balist, monety władców z dynastii Seleukidów oraz szczątki amfor na wino. Akra jako przyczółek władzy Seleukidów wywierała wielki wpływ na polityczne, społeczne i gospodarcze życie miasta. Obszar miasta, początkowo ograniczony do Wzgórza Świątynnego, miasta Dawidowego i Ofelu poszerzyło się w kierunku zachodnim, zajmując teren dzielnicy, która istniała w okresie Królestwa Judy. Nowa dzielnica, wzniesiona na Wzgórzu Południowo-Zachodnim miała się stać prawdziwym centrum miasta. Stało się to w czasach panowania Hasmoneuszy, począwszy od drugiej połowy II w. przed Chr. Nowa dzielnica została ufortyfikowana, a liczba jej ludności szybko rosła. W I w. przed Chr. ten kwartał stał się gęsto zabudowaną dzielnicą, zwaną Górnym Miastem. Dzielnica rozrastała się w kierunku północnym, do Doliny Tyropeonu, aż w końcu została ogrodzona nowym murem, zwanym Drugim Murem. Pod koniec okresu hasmonejskiego miasto liczyło już około 40 tys. mieszkańców i 89 hektarów powierzchni. Archeolodzy odkryli także pozostałości fortyfikacji z okresu hasmonejskiego po wschodniej i zachodniej części miasta Dawidowego.
Budowle z okresu hasmonejskiego odkryto w różnych miejscach rozsianych na terenie Starego Miasta Jerozolimy. Nie zachowało się ich wiele, ponieważ przebudowa miasta za Heroda wymagała wyburzenia wielu elementów dawnej infrastruktury. Pod późniejszymi budynkami odkryto wykute w skale rytualne łaźnie i cysterny. W jednej z takich cystern, odkrytej pod domem z okresu herodiańskiego, znaleziono duży depozyt naczyń ceramicznych z II w. przed Chr. Z tych czasów pochodzą fragmenty amfor rodyjskich, amfor ze starohebrajskimi stemplami z napisem „Jehud” lub „Jerozolima”, a także hasmonejskie monety, w tym skarb monet Antygona II. W jerozolimskiej dzielnicy Rehavia znajduje się odkryty w latach 50. XX wieku monumentalny, kamienny grobowiec arcykapłana Jazona. Wejście do grobu zostało wzniesione w stylu greckim, a w środku znajdowały się wykute w skale komory grobowe z niszami. Na ścianach grobowca znajdują się wyryte inskrypcje i przedstawienia okrętów, świeczników siedmioramiennych i innych przedmiotów.

Odkrycia archeologów
Program budowlany Heroda Wielkiego zmienił całkowicie oblicze miasta. Mimo okrucieństwa tego władcy okres jego panowania z łaski Rzymu był czasem bezprecedensowego rozwoju gospodarczego i rozkwitu budownictwa. Program budowlany objął głównie obszar Górnego Miasta, które stało się nowym centrum. Na terenie współczesnej Dzielnicy Żydowskiej odkryto kapitele jońskich i doryckich kolumn, będących częściami budynków z tamtego okresu.
Zachowało się też sporo zrujnowanych domów z I w. przed Chr.-I w. po Chr. Wiele z nich było zamożnymi, prywatnymi rezydencjami. Były to luksusowe domy bogatych rodzin. W większości domów istniało nawet po kilka łaźni rytualnych (mikveh), służących religijnym ablucjom. Wiele pomieszczeń miało mozaikowe podłogi, podobne do tych z pałacu Heroda w Masadzie. Ściany były dekorowane freskami, podobnymi do malowideł z domów w Pompejach, oraz stiukami. Tzw. Dom z czasów Heroda, pochodzący z I w. przed Chr. był złożony z szeregu pomieszczeń zgrupowanych wokół centralnego dziedzińca. W środku odkryto łaźnię rytualną, ceramikę ze wschodniej części Imperium Rzymskiego oraz amfory z Italii z łacińskimi inskrypcjami. Na terenie jerozolimskiego Starego Miasta odkryto tzw. Dzielnicę Herodiańską, która była złożona z licznych bogatych i rozległych rezydencji, należących najprawdopodobniej do kapłańskiej arystokracji miasta. Tutejsze domy były złożone z wielu pomieszczeń, zaopatrzone w łaźnie prywatne, stiuki, freski i mozaiki. Inne pozostałości rezydencji zostały odkryte na terenie Dzielnicy Ormiańskiej.

Szymon Modzelewski