Dlaczego orzeł a nie bocian?

Dlaczego orzeł a nie bocian? 

Jaki znak twój? Orzeł biały! Te słowa zna każdy Polak, ale też wielu z nas zastanawia się, dlaczego właśnie orzeł stał się naszym symbolem, dlaczego jest biały i dlaczego zwrócony jest w prawą stronę. O wyjaśnienie tych i innych kwestii poprosiliśmy Roberta Fidurę, heraldyka.

No właśnie, dlaczego orzeł, a nie np. bocian, który bardziej jest utożsamiany z Polską i naszą kulturą. Jak Pan, jako twórca herbów, nam to wytłumaczy? Robert Fidura:
Odpowiadając na to pytanie, trzeba wrócić do 1000 roku, do czasu Zjazdu Gnieźnieńskiego. Wtedy to do Polski przybył cesarz Otton III, który spotkał się z księciem Bolesławem – ówczesnym władcą Polski, późniejszym Bolesławem Chrobrym, za którego pojawił się denar Princes Polonie, jedna z pierwszych naszych monet i pierwsza z zapisaną nazwą  POLONIE, który jest najstarszym, oryginalnym zapisem nazwy kraju, a po środku tej monety znajdował się mówiąc kolokwialnie ptak. 

Do dzisiaj trwa spór, który pewnie nigdy nie zostanie do końca rozstrzygnięty, co to za ptak. Jedni mówią, że to gołąb inni uznają, że to paw, (na marginesie, paw uważany jest za symbol chrześcijaństwa), a jeszcze inni twierdzili i nadal twierdzą, że jest to orzeł. Zaznaczę, że ten ptak z denara Chrobrego nijak nie przypominał bociana. I tak odpowiadając na pytanie, dlaczego bocian nie został naszym „ptakiem narodowym” zauważę, że bocian nie miał wtedy żadnego znaczenia symbolicznego. Natomiast orzeł to ptak królewski, to dostojeństwo, siła i potęga itp. Tak więc w tych symbolach, które także i w tamtym okresie funkcjonowały jako wyróżniające orła od innych ptaków, trzeba szukać inspiracji.

Przeglądając różne źródła ukazujące wizerunek orła można zauważyć, że jego przedstawianie na przestrzeni dziejów Polski się zmieniało. Czym to było spowodowane?
W tym miejscu musimy dotknąć pewnej stylizacji heraldycznej, która na przestrzeni wieków się zmieniała, jak zmieniały się style w sztuce wraz z artystami. Wystarczy popatrzeć na sztukę ogólnie, gdy np. przyjrzymy się przedstawieniu Ostatniej Wieczerzy zobaczymy, że inaczej była ona przedstawiana na początku chrześcijaństwa, inaczej w głębokim średniowieczu, a jeszcze inaczej przedstawił ją choćby Leonardo. Tak samo działo się z przedstawieniami heraldycznymi, gdzie w pewien sposób, że tak powiem przerysowywało się herb, a w tym przypadku orła zgodnie z duchem sztuki danej epoki. I głównie na tym polegała zmiana wizerunku naszego orła.

Jesteśmy jednym z nielicznych państw, które zachowały swój herb przez wiele stuleci. Nawet w najgorszych momentach naszej historii orzeł nie zniknął. Czy to prawda?
Tutaj bym z tak daleko wysuniętą tezą nie szedł, bo nie jesteśmy pod tym względem odosobnieni. Natomiast możemy mówić o pewnej wyjątkowości i owszem, ale wynikającej z czasów zaborów. Zarówno w zaborze pruskim, jak i rosyjskim, mimo wszystko orzeł zachował się i to w oficjalnych herbach zaborczych. Na przykład, w Kongresówce był umieszczany na piersiach czarnego carskiego orła, jako mała tarcza z wizerunkiem naszego białego orła. Podobnie było w Wielkim Księstwie Poznańskim, czyli w zaborze pruskim. Niestety inaczej wyglądało to w zaborze austriackim. Przykładem podobnej długotrwałości używania jednego i tego samego herbu są Niemcy, którzy od setek lat także mają czarnego orła jako godło narodowe.

I tak doszliśmy do pytania, dlaczego nasz orzeł jest biały i dlaczego jest na czerwonym tle?
To jest dobre pytanie, na które nie ma dobrej odpowiedzi (śmiech). Są tylko podejrzenia, bo nigdzie w źródłach historycznych takich autorów jak: Gall Anonim, Wincenty Kadłubek, czy Jan Długosz, nie ma konkretnego zapisu na ten temat. Nikt z nich nie napisał, że mamy w herbie orła białego, bo … i nikt nie napisał, że jest na czerwonym tle dlatego, że ... Nie ma takiego objaśnienia. Jedynie podejrzewamy, że dlatego czerwień, iż jest to znak królestwa i władzy, to często kolor szat królewskich. I może właśnie chodziło o to, by ta czerwień symbolizowała naszą niezależność. Tak samo jak korona, która z czasem pojawiła się na głowie orła. 

Jako heraldyk powiem, że można szukać także pewnego uzasadnienia w tzw. alternacji, zasadzie stosowanej w projektowaniu herbów, która polega na tym, że barwy nie kładzie się na barwę, a metalu na metal. Mówiąc prosto, gdybyśmy na czerwonym tle położyli choćby niebieskiego orła, to byłby on nieczytelny i może choćby dlatego nasz orzeł jest biały. Ponadto mówiąc o barwach, o ich symbolice trzeba pamiętać, że nie zawsze ona odpowiada temu, do czego jesteśmy przyzwyczajeni. Weźmy np. czerń, która kojarzy nam się najczęściej z żałobą, a w średniowieczu kolor czarny oznaczał zupełnie co innego. Tak więc kolory jak i ich symbole w danym czasie oznaczały i oznaczają co innego i wiele znaków trzeba czytać oczami danej epoki. 

Wspomniał Pan, że w pewnym momencie orzeł zyskał koronę, ale wiemy też, że były lata kiedy koronę nasz orzeł stracił, jak choćby za czasów rządów komunistycznych. 
Tak, korona na głowie orła pojawiła się w 1296 roku za panowania koronowanego króla Przemysława II. Na jego herbie w tarczy widniał orzeł ukoronowany. Ta korona oznaczała, po prostu królestwo. Królestwo rozumiane wówczas jako niepodległe państwo i od nikogo niezależnego władcę. Natomiast jeśli chodzi o komunistów, to tak usunęli ją, bo im także korona kojarzyła się z królestwem, a myśmy królestwem wtedy nie byli. Proszę spojrzeć na orły książąt mazowieckich, które nie miały korony, gdyż byli to książęta, a nie królowie. Nie mieli do końca niezależności, często składali hołd lenny królom. Komuniści tłumaczyli brak korony tym, że przywracają Piastowskiego Orła, który nie zawsze był koronowany, gdyż nie wszyscy Piastowie byli królami. 

Skoro już rozpracowujemy tego naszego orła, to proszę powiedzieć jeszcze, dlaczego ma on zwrócony dziób, głowę w prawą stronę, dlaczego ma rozpostarte skrzydła, a jego szpony są złote?
Każda część tarczy ma inne znaczenie. To, co znajduje się po prawej stronie heraldycznej, to znaczy po prawicy rycerza trzymającego tarczę, czyli po lewej dla patrzącego jest częścią zaszczytniejszą i w tej części tarczy umieszcza się to, co ważniejsze. Natomiast to, co dla patrzącego po prawej stronie, a heraldycznie po lewej jest trochę gorsze. Stąd też orzeł patrzy w prawo, czyli w tą zaszczytniejszą część. Tak więc heraldycznie orzeł patrzy w prawą stronę. A co do skrzydeł, to trzeba wrócić do legendy, którą zapewne każdy zna, a która mówi o trzech braciach: Lechu, Czechu i Rusie. Jeden z nich Lech, gdy znalazł się gdzieś w okolicach Gniezna, zobaczył orła lądującego w gnieździe z rozpostartymi skrzydłami. Ponadto orzeł w takiej pozycji, po pierwsze dobrze wypełnia tarczę, a po drugie z rozpostartymi skrzydłami jest pełen dostojeństwa, mocy, siły i gotowości obrony w tym przypadku królestwa, czy państwa. Oczywiście przedstawia się orły także na inne sposoby, ale te z rozpostartymi skrzydłami są najczęstsze. Zaś co do złotych szponów i dzioba, to powiem, że to jest pewna tradycja heraldyczna. U prawdziwego ptaka te rogowe elementy anatomii mają inną barwę niż opierzenie, zatem i w herbach tak jest. Fachowo określamy to jako uzbrojenie orła. I nie tylko same pazury, ale całe łapy powinny być złote, gdyż złoto jest kolejną barwą królewską. 

I na koniec jeszcze z punktu Pana pracy jako heraldyka, gdzie najczęściej obecnie umieszcza się wizerunek orła?
Najczęściej wizerunek orła wykorzystywany jest przez instytucje państwowe. Ale trzeba pamiętać, że mamy podział w naszym kraju na instytucje państwowe i samorządowe. Poza herbami na zamówienie instytucji państwowych wykonuje się także herby biskupów i tutaj tak jak przy sztandarach trzeba pamiętać o symbolice, która będzie adekwatna do miejsca czy osoby. Jeśli chodzi o orły bardzo często są one umieszczane na drzewcu, do którego jest przymocowany sztandar. Jednak trzeba pamiętać, że Orzeł Biały w znanej nam stylizacji jest symbolem państwowym i tylko instytucje rządowe mogą go mieć. Natomiast przy sztandarach instytucji samorządowych zwieńczeniem drzewca stają się elementy symboliki lokalnej danej gminy, gdyż nie jest ona instytucją rządową. Owszem orzeł państwowy pojawia się na samym sztandarze, ale jak to mówimy w branży, na stronie państwowej, czyli na czerwonym płacie, na prawej stronie sztandaru. Zdarzają się także Orły Białe w herbach miast (np. Sandomierz), ale po pierwsze mają one inną stylizację niż orzeł państwowy, a po drugie są to ściśle uzasadnione historycznie przypadki, kiedy orła takiego danemu miastu nadał monarcha. I tak od wieków naszym znakiem jest orzeł i kropka, a jak on wygląda i czy ma koronę czy też nie to już decyduje historia i ludzie żyjący w danym czasie. 

Rozmawiała Arleta Wencwel-Plata