Berlin przecierał oczy, Paryż mdlał ze zdumienia

Berlin przecierał oczy, Paryż mdlał ze zdumienia

8 stycznia minęła 138. rocznica urodzin kochanego przez pokolenia dzieci i młodzieży Kornela Makuszyńskiego. Jegomość ten znany jest w zasadzie wyłącznie jako autor książek, tymczasem przez długi czas był on także dziennikarzem.

Nad faktem, iż nie poświęcił ani jednej książki swym dziennikarskim poczynaniom, należy wyłącznie głęboko ubolewać. Bo byłaby to zapewne kolejna legendarna pozycja dla pokoleń. Tym razem dorosłych. „Za naszych czasów nie było takich wybornych speców: dziennikarz był encyklopedią, polihistorem, politykiem, felietonistą i umiał szelma przepowiadać pogodę lepiej od Pima, orientował się bowiem według darcia w nogach. Każdy zresztą miał jakąś zreumatyzowaną babkę, która mu nieomylnie podpowiadała. Radio czasem zełże, babka nie łgała nigdy” – wspominał w latach 30. XX wieku w felietonie „Mój dziennikarski jubileusz”. Makuszyński kojarzy nam się dziś wyłącznie z tytułami swoich – za jego czasów bestsellerowych, za naszych już klasycznych – powieści dla dzieci i młodzieży. Mało kto dziś wie, że autor przygód Koziołka Matołka (który za rok będzie świętował swoje 90. urodziny, notabene „Panna z mokrą głową” obchodzi je już w tym roku) przez ponad 30 lat pisywał teksty do wielu polskich czasopism. A ponieważ mija właśnie 138. rocznica jego urodzin, mamy znakomitą okazję, by przyjrzeć się bliżej jego dziennikarskim awanturom i wybrykom.

Z cukierni do redakcji
Debiut Makuszyńskiego – jednocześnie literacki i prasowy – przypadł na rok 1900 kiedy to na łamach lwowskiego dziennika „Słowo Polskie” opublikowano jego wiersze. Był wówczas szesnastolatkiem i od dwóch lat konsultował swe poetyckie wprawki z samym Leopoldem Staffem. Spotykał się z poetą w lwowskiej cukierni przy ulicy Skarbkowskiej 11, gdzie przedstawiał mu swoje poematy i gdzie wysłuchiwał z uwagą sugestii literackich mistrza. W roku 1904 rozpoczął w redakcji rzeczonej gazety pracę w charakterze dziennikarza i recenzenta teatralnego studiując równocześnie polonistykę i romanistykę na miejscowym Uniwersytecie Jana Kazimierza.
W tym okresie przyjaźnił się już także z Janem Kasprowiczem. Jednakże przyjaźń z tymi dwoma wielkimi i poważanymi poetami nie powstrzymywała go przed młodzieńczymi szaleństwami w redakcji. „Za naszych czasów nic się nie działo i trzeba było sprytnie i zgrabnie robić sensacje, aby uczciwemu czytelnikowi włosy dębem stanęły na lichej imitacji głowy – czytamy we wspomnianym już felietonie. – Życie lazło w stronę śmierci ślimaczym chodem, w powietrzu nie warczały aeroplany, nie było wojen i nie było trujących gazów. Kiedy się szczęśliwie zjawił Kuba Rozpruwacz, płakaliśmy z zachwytu. Za naszych czasów, kiedy jeden Turek strzelił spoza drzewa do Bułgara, a potem obaj ze strachu uciekli, to już była wojna. Litery naszej gazety pęczniały z dumy i radości, a krew kapała z jednego Turka przez długie tygodnie. Straszyliśmy zalękły świat i nie pozwalaliśmy usnąć abonentowi gazety”.

Małe trzęsienie giełdy
Straszenie świata przybierało różnoraki kształt i swego czasu objawiało się przykładowo w mrożących krew w żyłach doniesieniach giełdowych, które z rzeczywistością miały tyle samo wspólnego co młodziutki Makuszyński z wielkimi pieniędzmi. By o tym należycie opowiedzieć pozwolę sobie zacytować obszerniejszy fragment wspomnień pisarza.
„W młodych latach, kiedy zajmowałem się dziennikarstwem pisałem wszystko; pisałem przeto: felietony, wiersze uroczyste, krytyki teatralne, opisywałem pogrzeby i pożary, robiłem kronikę miejską, odbierałem telefony; bardzo się to podobało krwiopijcy redaktorowi, który dodał mi jeszcze jeden dział: giełdę. Był to jeden z najlepszych pomysłów w historii dziennikarstwa. Kazano mi skontrolować codziennie około trzydziestu pozycji giełdowych i zanotować wahania Kursów wedle wiedeńskiego pisma. Bardzo proszę… Pięknie to czyniłem przez pierwszy tydzień, poczułem jednak, że mój wolny duch w wyświechtanych porciętach po świecie chodzący i nie posiadający najmniejszej akcji giełdowej, zaczyna się buntować. Postanowiłem tedy urządzić małe trzęsienie giełdy. Nie zwracając uwagi na to, co drobiazgowo notuje niemieckie pismo, nadałem akcjom bieg według własnego uznania. Akcje kolejowe zrujnowałem i obniżyłem o pięćset koron na sztuce, sympatyczne jednak sole potasowe podniosłem ze stu koron do trzech tysięcy pięciuset. Niech się jakiś biedak pożywi! Niektórych nie ruszałem, więc tkwiły bez ruchu jak paralityk, niektórym jednak kazałem skakać pod niebo, aby je nazajutrz strącić w piekielne czeluście. Nowy Jork zadrżał. Giełda londyńska przykładała sobie lód do głowy. Berlin przecierał oczy, a Paryż mdlał ze zdumienia i rozpaczy. Najśmieszniejsze zaś było to, że nikt tego nie zauważył loco Lwów. Tacy tam mieszkali bogaci ludzie i tyle posiadali akcyj! Dopiero jakiś ciekawy czarny giełdziarz – oby mu broda wyliniała! – narobił rejwachu i redaktor cisnął we mnie ogromnym kałamarzem. Tego samego dnia odebrano mi giełdę. Dział ten stał się z powrotem nudny i nieciekawy, akcje ledwie się ruszały, jak ślimaki, podczas gdy moje akcje szalały, tańczyły i skakały jak pchły. Nikt szkody nie poniósł, a polityce ekonomicznej ukazałem nowe, jasne horyzonty, nauczyłem ją fantazji i tańczenia mazura”.

Pan Bóg zakrywał twarz ręką, gwiazdy bladły
A skoro już o fantazji mowa, pod żadnym pozorem nie można przemilczeć faktu, iż w zachowanych dziennikarskich wspomnieniach Makuszyński wypowiada się o niej w sposób, który dzisiejszych profesjonalistów wprawić może co najmniej w osłupienie. „Głównym współpracownikiem w dawnej redakcji była fantazja” – stwierdza i zaraz potem dodaje, że wraz z redakcyjnymi kolegami musiał pisać - nie opuszczając ani na moment Lwowa - własne korespondencje… z Chin, Tybetu i Wysp Salomona. W rzeczonych korespondencjach jeden z dziennikarzy „Słowa Polskiego” uśmiercił na przykład, wskutek klęski głodu, dziesięć milionów Chińczyków. Nazwiska autora owego wstrząsającego pseudo newsa Makuszyński nie podaje, nie możemy jednak wykluczyć, że był nim sam. Pisarz przyznaje się natomiast otwarcie, iż w jednym z wielkanocnych wydań swej gazety wymyślił „potworną bujdę” o tym, że Beduini malują w czasie świąt Wielkiej Nocy strusie jaja. Zwyczaj ten miał dowodzić według przyszłego pisarza, że wśród nich tli się chrześcijański duch.
„Redaktor mnie nie zastrzelił, bo uwierzył, a czytelnicy dowiedzieli się o tym z miłym zdumieniem” – podsumował pierwszą część opowieści Makuszyński. Druga jej część mówiła o tym, jak to oryginalną ciekawostkę przedrukowały ze „Słowa Polskiego” inne czasopisma, a w okolicach Wielkanocy następnego roku, z owych innych czasopism przedrukowało ją… lwowskie „Słowo Polskie”, zupełnie jak gdyby cała redakcja kompletnie zapomniała, że ogłosiła ów beduiński zwyczaj jako pierwsza. „Aleśmy łgali, ha! Aż miło wspomnieć…” – wzdycha najsłynniejszy Kornel polskiej literatury i przytacza jeszcze jedną dykteryjkę. Otóż jego kolega z redakcji, nie mając żadnej autentycznej sensacji do jednego z porannych numerów, napisał, że w Ameryce wybuchł wielki pożar w kopalni brązu. „Jak Pana Boga kocham, tak napisał!” – zaklina się pisarz w swym wspomnieniowym felietonie. „I o dziwo! Nikt nigdy nie słyszał, że brąz się kopie, a sto tysięcy ludzi przeczytało to i miało do siebie żal głuchy, że byli dotąd takimi kretynami! Trzeba tylko umieć napisać z wiarą, z przekonaniem i zwycięską odwagą. Stary dziennikarz z naszych czasów, nagle w nocy zbudzony, mógł od razu napisać wszystko o wszystkim. Pan Bóg zakrywał ręką twarz, gwiazdy bladły, ziemia jęczała z rozpaczy i ze zdumienia, a ludzie czytali i wierzyli”. Makuszyński podkreśla jednak również z całą mocą, że poza owymi „niewinnymi igraszkami” wszyscy w gazecie hołdowali uczciwości, powadze, sprawiedliwości oraz pięknemu i jasnemu słowu. Zaznacza, że mowa polska uśmiechała się ze szpalt ich dziennika z zadowoleniem pięknej kobiety, która wie, że jest kochana, a autorzy polemik walczyli na szpady, kłaniając się sobie jak muszkieterowie królewscy przed pojedynkiem.

Aleksandra Polewska - Wianecka