Polska pieśń kościelna w okresie baroku

Polska pieśń kościelna w okresie baroku

W opinii wielu historyków, różnych dziedzin sztuki, reakcją na renesans, do którego rozkwitu w krajach północnoeuropejskich przyczyniła się reformacja, był barok, związany w początkowej jego fazie z kontrreformacją. Przypadek przemian stylu muzyki w pierwszych dekadach XVII wieku w Polsce, a ściślej w Rzeczpospolitej Obojga Narodów, zdaje się taką opinię potwierdzać.

Z pewnością polityka Kościoła rzymskokatolickiego i związane z nią działania jego hierarchów u schyłku XVI i w początkach następnego stulecia wpłynęły na obraz życia muzycznego w czołowych ośrodkach władzy w Polsce. I jakkolwiek nie zawsze działania te można i należy wprost tłumaczyć misją kontrreformacyjną, trzeba przyznać, iż sprzyjały one realizacji osobistych zainteresowań muzycznych panującego wówczas katolickiego króla Polski Zygmunta III Wazy oraz niektórych magnatów świeckich i kościelnych, przekonanych również o politycznej roli muzyki i jej znaczeniu w budowaniu wizerunku władcy, magnata i Kościoła. W szczególności ścisłe związki z Rzymem wpłynęły zasadniczo na poziom i styl uprawianej w Rzeczypospolitej muzyki, i to zarówno religijnej jak świeckiej, wokalnej i instrumentalnej.
Ram chronologicznych muzycznego baroku w Rzeczypospolitej nie sposób ustalić ściśle. Pierwsze zwiastuny nowego stylu można obserwować w muzyce komponowanej i wykonywanej już w ostatnich latach XVI i na początku XVII wieku na dworze królewskim Zygmunta III. Muzyka barokowa była jeszcze tworzona i pozostawała w repertuarach kapel za panowania Augusta III, w niektórych środowiskach kościelnych i klasztornych do końca życia króla (w 1763 r. ) i dłużej. W ciągu pierwszej połowy XVII wieku licznie powstawały wokalno-instrumentalne kapele na dworach magnackich oraz w kościołach katolickich (przede wszystkim katedralnych i kolegiackich), ale także ewangelickich, głównie w wielkich miastach Prus Królewskich. Muzycy uczyli się swojego rzemiosła w kapelach dworskich i kościelnych, w cechach muzyków, a także w zakładanych przez jezuitów w bardzo wielu miejscowościach na ogromnym obszarze Rzeczypospolitej bursach muzycznych, które można uznać za pierwsze na tych terenach zawodowe szkoły muzyczne. W kościołach kontynuowały swoją działalność wcześniej istniejące zespoły wokalne, ze słynną kapelą rorantystów wawelskich.
W Polsce tego okresu, a także wieków późniejszych zrodziła się dość szczególna tradycja śpiewania polskich pieśni podczas liturgii. Zezwalały na to dekrety: synodu gdańskiego z 1585 roku, synodów warmińskich, biskupów chełmińskich Jana Małachowskiego z 1678 roku, Teodora Potockiego z 1701 roku, uchwały synodu wileńskiego z 1717 roku. Gdy do Polski w 1651 roku przybywają francuscy misjonarze św. Wincentego a Paulo, zastają, akceptują i kultywują polską tradycję śpiewania pieśni w języku narodowym podczas Mszy Świętych. Pieśni wieków XVII-XVIII powstawały głównie w środowiskach klasztornych (karmelici, dominikanie, benedyktynki w Staniątkach i Sandomierzu, klaryski w Krakowie) i tam zachowały się w rękopiśmiennych kancjonałach. Powstają w tym czasie kolędy, pieśni wielkopostne, eucharystyczne, maryjne. Nieliczne pieśni, jak się zdaje, przedostały się do powszechnego użytku. Z 1668 roku pochodzi też rękopiśmienny kancjonał Archikonfraterni Literackiej w Warszawie, spisany przez Stanisława Baczyńskiego pt. Cornu Copiae seu varietas copiosa Missarum, Cantionum, zawierający śpiewy w języku polskim i łacińskim na cały rok kościelny. Posiadamy też niewiele drukowanych śpiewników z tamtego okresu, trzy zbiory Walentego Bartoszewskiego (1611, 1613, 1624), Symfonie anielskie Jana Żabczyca z 1630 roku zawierające teksty kilkudziesięciu kolęd i siedem pastorałek, Pieśni katolickie Stanisława Serafina Jagodyńskiego z 1695 roku, zawierające teksty pieśni na: Adwent, Boże Narodzenie, Wielki Post, Wielkanoc, o Duchu Świętym, na Boże Ciało, Maryjne, o świętych Pańskich, przygodne. W XVIII wieku wydano drukiem szereg kancjonałów w Krakowie (1724), Wrocławiu (1769), Królewcu (1796). W XVII wieku powstał np. tekst popularnej pieśni wielkanocnej „Wesoły nam dziś dzień nastał”. Ta kilkunastozwrotkowa pieśń rezurekcyjna, którą znamy ze śpiewnika Stanisława Serafina Jagodyńskiego powstała z zestawienia różnych średniowiecznych polskich tropów. Na bazie sięgających średniowiecza misteriów i dramatów pasyjnych, planktów i pasji, które po XVIII wiek były w Polsce praktykowane, zrodziły się w 1707 roku Gorzkie żale. Zresztą, owe misteria, dramaty, plankty były znakomitym środowiskiem dla powstania wielu wartościowych pieśni pasyjnych. Z XVII wieku pochodzą teksty następujących pieśni, które nadal są w repertuarze kościelnym: „Archanioł Boży Gabryjel”; „A wczoraj z wieczora”; „Bóg się z Panny narodził”; „Przybieżeli do Betlejem”; „Dobranoc, głowo święta”; „Ogrodzie Oliwny”; „Jezu Chryste, Panie miły”; „Idzie, idzie Bóg prawdziwy”; „Twoja cześć, chwała”. Z XVIII wieku pochodzą: „Matko Odkupiciela” (tłumaczenie antyfony Alma Redemptoris Mater); „Spuśćcie nam na ziemskie niwy”; „Ach ubogi żłobie”; „Pasterze mili”; „Pójdźmy wszyscy do stajenki”; „Z narodzenia Pana”; „Boże, w dobroci”; „Wisi na krzyżu”; „Kłaniam się Tobie”; „Witam Cię, witam Przenajświętsze Ciało”; „Matko Niebieskiego Pana”; „Serdeczna Matko”; „Szczęśliwy, kto sobie patrona”. Wskutek upowszechnienia objawień otrzymanych przez s. Małgorzatę Marię Alacoque, powstawały nie tylko pieśni eucharystyczne, ale także ku czci Najświętszego Serca Pana Jezusa. W 1765 roku papież Klemens VIII właśnie biskupom polskim, jako pierwszym udzielił pozwolenia na celebrowanie uroczystego święta ku czci Najświętszego Serca Pana Jezusa.

Ks. Jacek Paczkowski