Cezaropapizm a papocezaryzm w średniowieczu

Cezaropapizm a papocezaryzm w średniowieczu

Średniowiecze chrześcijańskie trwało od upadku Zachodniego Cesarstwa Rzymskiego (476 p. Chr.) aż do tzw. Wielkiej Reformacji w XVI wieku. Zatem to bardzo długi i bogaty w wydarzenia okres, także w relacjach państwo – Kościół. 

Starożytny Edykt „O wierze chrześcijańskiej” z 380 roku, wydany przez cesarza Teodozjusza Wielkiego, a ogłoszony w Tesalonikach, ustanowił religię chrześcijańską pierwszą i oficjalną religią w Cesarstwie Rzymskim. Z jednej strony to wielka radość dla chrześcijan tamtego okresu, że mogli żyć nie tylko w całkowitej wolności, ale także mieli możliwość swobodnego niesienia Ewangelii ówczesnemu światu. Nastąpiło bardzo mocne zbliżenie państwa i Kościoła, przed czym przestrzegał geniusz Kościoła, a mianowicie św. Augustyn (354-430), twierdząc iż wypracowany w starożytności dualizm polityczno – religijny, zwany też chrześcijańskim, gwarantował odpowiednią autonomię tak państwu, jak i Kościołowi, kiedy były wypracowane dwa porządki prawne (świecki i religijny) i były dwie odrębne władze (cywilno-państwowa i kościelna). Czy św. Augustyn miał rację? Spróbujmy zobaczyć jak zmieniły się relacje państwo – Kościół w następnej epoce, a mianowicie średniowieczu.

Faktycznie, w okresie średniowiecza, po edykcie z 380 roku, nastąpiło takie zbliżenie się państwa i Kościoła, że z czasem nastąpiło przejmowanie niektórych kompetencji drugiej strony i w konsekwencji mieszanie dwóch porządków: cywilnego i kościelnego. Nowy stan prawny w okresie średniowiecza doprowadził do powstania dwóch nowych zjawisk społecznych: cezaropapizmu oraz papocezaryzmu. 

Cezaropapizm to w istocie swej próba supremacji władzy świeckiej nad duchowną, wchodzenie w zakres władzy duchownej i przejmowanie jej kompetencji. Innymi słowy to uzurpacja praw i obowiązków właściwych władzy kościelnej przez władzę świecką. Cezaropapizm średniowieczny mial dwie odmiany: bizantyjski albo wschodni i zachodni. Cezaropapizm wschodni był bardziej radykalny niż zachodni i przejawiał się w tym, że formalnie istniały dwie władze, duchowna i świecka, ale cesarz po edykcie z 380 roku przypisał sobie władzę ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą nad i w Kościele. Cesarz włączył struktury Kościoła w struktury Cesarstwa, zwoływał synody, sobory i im przewodniczył, co należy wyłącznie do władzy kościelnej. Ponadto zatwierdzał ustawy tychże synodów czy soborów, ingerował w kwestie ściśle duchowe i liturgiczne, a nawet dogmatyczne. Cesarz Justynian I (483-565) ustanowił kary państwowe więzienia czy banicji za przestępstwa kanoniczne takie jak schizma, herezja i apostazja, gdyż przestępstwa religijne uważano za przestępstwa wobec państwa. Cezaropapizm zachodni natomiast miał inne źródło i inną genezę. Otóż w 476 roku upadło Cesarstwo Zachodnie, a Kościół po edykcie z 380 roku był w pełnym rozkwicie, ewangelizował ponadto narody barbarzyńskie, uczył ich i sam kierował się zdobyczami kultury rzymskiej. Dualizm polityczno – religijny był formalnie zachowany, ale cesarze Zachodniego Cesarstwa Rzymskiego, chcąc ratować struktury państwowe, opierali się na strukturach Kościoła, które w nim był zdrowsze i lepiej funkcjonowały niż w państwie rzymskim. Z czasem cesarze rzymscy i władza świecka wykorzystywały struktury kościelne, a także tradycję, prawo kanoniczne i zwyczaje chrześcijańskie, by realizować cele państwowo – społeczne. Cezaropapizm zachodni miał też dwie odmiany: germańską i frankońską. 

Reakcją na cezaropapizm był papocezaryzm, gdyż dominacja władzy państwowej nad kościelną zaczęła przynosić szkody w teologii, liturgii, strukturach, duszpasterstwie i duchowości chrześcijańskiej. Papocezaryzm to z kolei próba supremacji władzy duchowej na świecką, przejmowanie kompetencji należących do władzy państwowej. Miał on miejsce pomiędzy XI a XII wiekiem, trwał dużo krócej niż cezaropapizm.

Zapoczątkował go papież Grzegorz VII (1073-1085), a ostatnim papieżem tego okresu był Bonifacy VIII (1294-1303). Z tego okresu pochodzą słynne dwie teorie: potestas directa in temporalibus Ecclesiae oraz potestas indirecta in temporalibus Ecclesiae. Potestas directa oznacza bezpośrednią władzę Kościoła w sprawach doczesnych, a potestas indirecta oznacza pośrednią władzę Kościoła w sprawach doczesnych. Według pierwszej Kościół otrzymał bezpośrednio od Boga obydwie władze (potestas directa), doczesną i duchową, i tę doczesną deleguje królowi czy cesarzowi, co było widoczne choćby w obrzędzie koronacji czy namaszczenia na króla. Natomiast według drugiej teorii papież otrzymał bezpośrednio od Boga władzę duchową, a cesarz doczesną, ale sprawy dotyczące wiary i obyczajów z zakresu władzy doczesnej należeć muszą do kompetencji Kościoła. W konsekwencji Kościół posiada bezpośrednio od Boga władzę duchową, a pośrednio władzę doczesną (potestas indirecta), ale tylko w zakresie wiary i obyczajów. Cezaropapizm i papocezaryzm były redukcją dualizmu chrześcijańskiego, wypracowanego w okresie starożytności i zbliżeniem się do systemu monizmu, tyle że w stylu chrześcijańskim. 

ks. Zbigniew Cieślak