Organy w kościele Narodzenia Najświętszej Maryi Panny w Chełmcach

Organy w kościele Narodzenia Najświętszej Maryi Panny w Chełmcach

W kolejne niedziele września przeżywamy IV Międzynarodowy Festiwal Muzyki Organowej w Chełmcach, zatem warto zapoznać się z historią tamtejszych znakomitych organów firmy Schlag und Söhne. 

Organy w kościele pw. Narodzenia Najświętszej Maryi Panny są instrumentem znanej i cenionej śląskiej firmy organmistrzowskiej Schlag und Söhne. Firma, według rożnych źródeł, powstała między rokiem 1834 a 1869. Założył ją Christian Gottlieb Schlag. Jednym z większych osiągnięć tej początkującej firmy, był remont organów w ewangelickim kościele Pokoju w Jaworze. Firma prosperowała do II wojny światowej, jednak z coraz mniejszą efektywnością. Firmę Schlag und Söhne można z pewnością zaliczyć do największej zajmującej się budownictwem organowym na ziemiach polskich. Jaką mamy pewność, że organy w Chełmcach wybudowała właśnie ta firma, skoro przy instrumencie nie zachowały się stosowne inskrypcje, informujące o dokładnym rodowodzie organmistrzowskim instrumentu? Chełmce, bowiem nie figurują w zachowanym schlagowskim katalogu. Także brak jakichkolwiek informacji w archiwach diecezjalnych czy parafialnych. Jednak sposób budowy kontuaru, dyspozycja, a także oryginalna struktura i intonacja głosów wskazywały jednoznacznie na schlagowską proweniencję instrumentu. Jedyna zachowana ustna informacja na temat organów pochodzi od proboszcza chełmieckiej parafii ks. Józefa Walentego Kwiatkowskiego. Informuje on, że dawny instrument w czasie wojny został zniszczony przez Niemców. Po wojnie ks. Tadeusz Szmidt zamówił ten instrument, a jego następca w 1947 roku translokował organy, które przybyły tu z Dolnego Śląska. Dalej stwierdza, że dla parafii to wielka radość z posiadania tak znakomitego instrumentu, a dla organów uchronienie przed zniszczeniem, bo i tak kościół, w którym były rozebrano. Następnie trzeba było ustalić miejsce, z którego instrument dotarł do Chełmc. Badania prowadzone przez Michała Markuszewskiego, wskazały, że instrument ten pochodzi z Bogaczowic Starych. Potwierdziło to odnalezione przeze mnie zdjęcie prospektu, w Gabinecie Dokumentów Muzeum Narodowego we Wrocławiu. Dzięki tej fotografii udało się także jednoznacznie stwierdzić, że prospekt organów w Chełmcach, prawdopodobnie podczas procesu translokacji, został częściowo zdekompletowany.

Pewne jest, że bogato zdobiona szafa organowa nie pochodzi z warsztatu Schlaga. Charakterystyczne elementy prospektu mogą wskazywać tutaj na śląskiego mistrza - Meinerta. Wielce prawdopodobne jest, że poprzedni instrument był właśnie dziełem kogoś z tej śląskiej rodziny organmistrzowskiej. Nic więcej nie wiadomo o poprzednim, barokowym instrumencie, który został przebudowany przez firmę Schlag und Söhne w roku 1913, jeszcze w Bogaczowicach Starych. 

W takiej właśnie formie w zakresie mechanizmów grających, instrument trafił do kościoła Narodzenia NMP w Chełmcach. Niestety, kompletny prospekt organów nie zachował się. Ciężko teraz jednoznacznie stwierdzić, czy prospekt zdekompletowano podczas procesu translokacji, jeszcze w Bogaczowicach Starych, czy też po przenosinach do Chełmc.

Prospekt organów w Chełmcach jest jednosekcyjny, symetryczny, jedenastoosiowy, zamknięty. Założony na wysokim cokole z płycinami. Utrzymany w stylistyce barokowo-regencyjnej. Wieżyczki piszczałkowe skrajne, najwyższe, kolejne pola i wieżyczki zmniejszają się dośrodkowo. W centrum prospektu umieszczona jest promienista gloria. Prospekt zamknięty jest belkowaniem, na którym umieszczone są figury muzykujących aniołów z atrybutami instrumentów muzycznych.

Liczba figur orkiestry anielskiej zdobiącej prospekt nie jest przypadkowa. Był to swego rodzaju glockenspiel, który funkcjonował jeszcze w instrumencie barokowym, podłączony do klawiatury pedałowej. Każda z figur wyposażona była w dzwonek oraz młoteczek, służący do wydobywania dźwięku. Prawdopodobnie Schlag, przebudowując instrument, usunął wszystkie mechanizmy, pozostawiając już tylko figury prospektowe, wyłącznie w charakterze ozdobnym. Do dziś nie zachowały się: jedna z figur i dziewięć dzwonków grających. 

Atrybutem jednego z „prospektowych muzyków” była deseczka z zamieszczonym na niej zapisem nutowym. Na jej przedniej części odnaleziono datownik wskazujący na 1783 rok Był to najprawdopodobniej rok powstania instrumentu barokowego wraz z prospektem. Informacje te potwierdza również fakt, że bogaczowicki zbór, w którym to pierwotnie znajdował się instrument, wzniesiony został w latach 1777-1780. 

Niewiele wiadomo na temat dziejów instrumentu po zainstalowaniu go w kościele w Chełmcach. Jedyną informacją mówiącą o pracach renowacyjnych przy organach jest kartka znajdująca się wewnątrz instrumentu. Według niej, przy organach w latach 1976-1977 pracował Marian Nawrot z Wronek wraz z uczniem - Wiesławem Skoniecznym. Jako zakres prac podano wymianę wszystkich mieszków organowych i zaplanowano także wymianę dmuchawy na nową, o większej mocy. 

Instrument firmy Schlag und Söhne Schweidnitz jest z pewnością wysokiej klasy zabytkiem. Zachował się oryginalny stół gry, niezmieniona dyspozycja, miech, wiatrownice i prawie wszystkie piszczałki wewnątrz instrumentu. 

ks. Jacek Paczkowski