Zawarcie małżeństwa na skutek przemocy fizycznej oraz braku używania rozumu

Prawo kanoniczne

Zawarcie małżeństwa na skutek przemocy fizycznej

oraz braku używania rozumu podstawami

do skróconego procesu o stwierdzenie

nieważności małżeństwa

List Apostolski motu proprio Mitis Iudex Dominus Iesus z 8 grudnia 2015 roku papieża Franciszka wymienia tzw. okoliczności, które mogą doprowadzić do nieważnego zawarcia małżeństwa kościelnego. I jeśli później nastąpi rozpad małżeństwa sakramentalnego i będzie miał on charakter nieodwracalny i jeśli jedna ze stron lub obydwie zaskarżą ważność swego małżeństwa, to owe okoliczności mogą być powodem do przeprowadzenia procesu o stwierdzenie nieważności małżeństwa: albo w trybie zwyczajnym albo w formie procesu skróconego przed biskupem. W art. 14 §1 Listu Apostolskiego motu proprio Mitis Iudex Dominus Iesus czytamy: „Wśród okoliczności dotyczących rzeczy lub osób, które dopuszczają rozpoznanie sprawy o nieważność małz?en?stwa stosując proces skro?cony według kan. 1683-1687, należy zaliczyć na przykład: taki brak wiary, który może prowadzić do symulacji konsensu lub błędu determinującego wolę, krótki czas pożycia małżeńskiego, aborcję dokonaną dla uniknięcia zrodzenia potomstwa, pozostawanie w relacji pozamałżeńskiej w czasie zawierania małz?en?stwa lub wkrótce po ślubie, podstępne zatajenie bezpłodności, poważnej choroby zakaźnej, potomstwa z wcześniejszego związku lub pozbawienia wolności, zawarcie małżeństwa z przyczyny całkowicie obcej życiu małżeńskiemu lub wynikające z nieoczekiwanej ciąży kobiety, użycie przemocy fizycznej w celu wymuszenia konsensu, brak używania rozumu potwierdzony dokumentacją medyczną, itd.”.
W niniejszym artykule podejmujemy dwie kolejne i ostatnie już okoliczności wymienione w papieskim dokumencie, a mianowicie: użycie przemocy fizycznej w celu wymuszenia konsensu oraz brak używania rozumu potwierdzony dokumentacją medyczną.
Użycie przemocy fizycznej w celu wymuszenia konsensu narusza przede wszystkim wolność osoby ludzkiej, stąd każdy akt prawny podpisany czy przyjęty pod wpływem przemocy fizycznej jest aktem nieważnym. Przymus dzielimy na moralny i fizyczny, czyli zasadniczo wewnętrzny i zewnętrzny. Okolicznością wymienioną w naszym dokumencie jest przymus fizyczny, czyli zewnętrzny, ale aby był on podstawą do rozpoczęcia procesu o stwierdzenie nieważności małżeństwa, zwłaszcza w trybie skróconym, przymus fizyczny musi być zewnętrzny i taki, iż jedynym wyjściem z sytuacji, by ocalić zdrowie czy życie, było zawarcie małżeństwa. W przypadku zawarcia małżeństwa przymus fizyczny nabiera szczególnego znaczenia, gdyż wymusza zgodę małżeńską (konsensus małżeński), a ta należy do istoty małżeństwa, a bez niej nie ma małżeństwa sakramentalnego (por. kan. 1057 §1 i 2). Ponadto przemoc fizyczna jako taka jest wadą zgody małżeńskiej i powoduje nieważność małżeństwa: „Nieważne jest małżeństwo zawarte pod przymusem lub pod wpływem ciężkiej bojaźni z zewnątrz, choćby nieumyślnie wywołanej, od której, ażeby się uwolnić, zmuszony jest ktoś wybrać małżeństwo” (kan. 1103). Zatem przymus fizyczny wywierany od zewnątrz, a powodujący ciężką bojaźń odczuwaną przez osobę zawierającą małżeństwo jest przyczyną jego nieważności. Oczywiście, ów przymus fizyczny musi być udowodniony i nie budzący żadnych wątpliwości.
Kolejną omawianą okolicznością stanowiącą podstawę do procesu skróconego o stwierdzenie nieważności małżeństwa, a jednocześnie ostatnią wymienioną w motu proprio Mitis Iudex Dominus Iesus, stanowi brak używania rozumu potwierdzony dokumentacją medyczną. Jak powyżej omówiona przemoc fizyczna, tak również brak używania rozumu należy do kategorii wad zgody małżeńskiej wymienionych w Kodeksie Prawa Kanonicznego z 1983 roku. Brak używania rozumu jest tzw. niezdolnością konsensualną, czyli niezdolnością do wyrażenia zgody małżeńskiej jako aktu woli, w którym mężczyzna i kobieta zawierają nieodwołalne przymierze w celu zawarcia małżeństwa (por. kan. 1057). Wymieniona niezdolność konsensualna według prawodawcy powszechnego posiada trzy źródła: brak używania rozumu (por. kan. 1095, pkt. 1), poważny brak rozeznania oceniającego co do istotnych obowiązków małżeńskich (por. kan. 1095, pkt. 2) oraz niezdolność natury osobowej do pojęcia istotnych obowiązków małżeńskich (por. kan. 1095, pkt. 3). Brak wystarczającego czy dostatecznego używania rozumu, jeśli jest potwierdzony dokumentacją medyczną, która wykazuje fakt leczenia sprzed zawarcia małżeństwa sakramentalnego jest podstawą do wniesienia prośby o proces skrócony, jeśli zostaną zachowane inne wymogi prawa w tym względzie.

ks. Zbigniew Cieślak