Kościół pw. św. Marcina w Odolanowie

U św. Marcina

Na miejscu dzisiejszego Odolanowa prawdopodobnie w XII wieku istniał gród. W kolejnym stuleciu powstał zamek Kazimierza Wielkiego. Na początku XV wieku wybudowano pierwszy kościół, a obecna świątynia pw. św. Marcina wzniesiona została w XVII wieku z fundacji księżnej Sułkowskiej.

Odolanów jako miasto, chociaż nie ma na to dokumentów, prawa miejskie uzyskał 29 kwietnia 1403 roku. Wtedy to król Władysław Jagiełło, chcąc polepszyć materialną sytuację miasta, przyznał mu zwolnienie od cła w obrębie kraju. Niewątpliwie jednak Odolanów jako miasto istniał wcześniej, bo w XII wieku zaistniał już jako gród. W źródłach pisanych pierwsze wzmianki o miejscowości pojawiły się w 1302 roku. Przez wiele wieków stanowiła ona własność królewską (tzw. królewszczyzna). Od połowy XIV wieku istniał w niej zamek zbudowany przez Kazimierza Wielkiego, który rozebrano w 1832 roku. W 1537 roku miasto otoczone zostało murami obronnymi, które nie zachowały się do dnia dzisiejszego. Pod koniec lat 20. XVII wieku założone zostało przedmieście (dziś zwane „Górką”), na terenie którego osiedlili się luteranie przybyli ze Śląska. Otrzymało ono nazwę „Konstancja” i lokowano je jako miasto na prawie niemieckim w 1629 roku.

W grodzie królewskim
Kiedy erygowano parafię dokładnie nie wiadomo, ale jak pisał ks. prof. Józef Nowacki w „Dziejach archidiecezji poznańskiej” wielkość gospodarcza i demograficzna Odolanowa i okolicy musiała być w tym czasie znaczna, skoro zaistniała potrzeba fundacji kościoła parafialnego. Przypuszcza się, że nastąpiło to pod koniec XII wieku, a najpóźniej w pierwszej połowie kolejnego stulecia.
Przypuszczenia te opierają się na fakcie, że najdawniejsze kościoły parafialne powstawały w grodach królewskich, a Odolanów był takim grodem. Po drugie - w Wielkopolsce w XII wieku nastąpiła walna rozbudowa sieci parafii. Jednak pierwsza informacja o miejscowej świątyni parafialnej pochodzi dopiero z 1408 roku. W drugiej połowie XVII wieku była ona już znacznie zniszczona, bo ks. Ignacy Gniński podczas wizytacji kanonicznej przeprowadzonej w 1684 roku, na jej temat zanotował, że: „kościół parochialny w Odolanowie jest drewniany, z dachem przeciekającym, wymagający wielkiej i prędkiej naprawy, inaczej wkrótce runie. Jest pod tytułem św. Marcina, a prawo kolacyi należy do króla”. W kościele tym istniały dwa bractwa: św. Anny utworzone w 1628 roku i Pocieszenia Najświętszej Maryi Panny powstałe w 1774 roku. W tychże aktach wspomina się również o innych kościołach, m. in jest zapisane, że „...za miastem Odolanowem znajduje się kościół pod tytułem św. Barbary, panny i męczenniczki. Jest to miejsce szczególnej dewocji pobożnych, zwłaszcza podczas święta św. Barbary odwiedzają go niezliczone tłumy ludu”. Kościół św. Barbary 100 lat później został przebudowany i zyskał mur pruski. Wspomina się także, że: „Kościół Świętego Krzyża jest na nowo z drewna postawiony ze składek pobożnych”.

Nowa świątynia w dwa lata
Pod koniec XVIII wieku, w 1794 roku w miejsce kościoła z muru pruskiego rozpoczęto budowę nowego, murowanego. Proboszczem parafii był ks. Andrzej Gomoliński i dlatego należy mniemać, iż jego zabiegi inspirowane przez mieszczan wyznania katolickiego spowodowały, że księżna Eleonora z Cetnerów Sułkowska, starościna odolanowska i ordynatowa rydzyńska, przyczyniła się do budowy nowej świątyni. Projekt opracował Franciszek Jakubowski z Koła. Kościół wybudowano w dwa lata, ukończono go 22 czerwca 1976 roku.
Wybudowana w stylu późnego baroku świątynia była jednonawowa, z prezbiterium węższym i nieco niższym od nawy, zamkniętym wielobocznie oraz z dwukondygnacyjną wieżą, zwieńczoną barokowym hełmem od zachodu. Nad portalem wejściowym umieszczono datę „1794” i herb Sułkowskich. W ołtarzu głównym umieszczone zostały rzeźby św. Piotra i św. Pawła. Na ścianach oddzielających prezbiterium od nawy około 1800 roku usytuowano dwa ołtarze. W 1810 roku z lewej strony ołtarza głównego wmurowano epitafium Jana Lizaka, który nadzorował budowę. Po stronie prawej zaś znajduje się medalion fundacyjny świątyni. Do kościoła wchodziło się wówczas przez bramę znajdującą się w wysokiej wieży, dwukondygnacyjnej i zwieńczonej barokowym hełmem. Wejście było obramowane portalem, nad którym umieszczono herb Sułkowskich i datę fundacji kościoła. W takim układzie architektonicznym świątynia przetrwała do roku 1912. Wówczas z inicjatywy ks. Walentego Grośtego przeprowadzono rozbudowę kościoła, który uzyskał neobarokowy kształt architektoniczny i przetrwał do dzisiaj. Prace te wykonane zostały według projektu opracowanego przez Rogera Sławskiego z Poznania.

Refleksje nad czasem
W trakcie prac wyburzono północną ścianę nawy i wzniesiono w kierunku północnym nowy, znacznie obszerniejszy korpus z prezbiterium. Świątynia po przebudowie ma 51 metrów długości i 21 szerokości. Dzisiaj kościół jest trójnawowy, z prezbiterium zamkniętym trójbocznie oraz z dwiema kruchtami i dwiema zakrystiami. Jak pisze autor książki o parafii św. Marcina, Franciszek Olszanowski, ten kto dzisiaj odwiedza świątynię może poddać się refleksji nad czasem, gdyż jej wnętrze ukazuje zmiany jakie się dokonały, a tym samym sygnalizuje upływ czasu. Dawne prezbiterium stało się kaplicą Krzyża Świętego. Umieszczony jest w niej dawny ołtarz główny z końca XVIII wieku dłuta Ignacego Schulza z obrazem Jezusa Ukrzyżowanego. Po bokach znajdują się rzeźby z nieistniejących już krzyży przydrożnych, wykonanych w drugiej połowie XIX wieku przez rzeźbiarza ludowego Pawła Brylińskiego. Okna w korpusie nawowym i prezbiterium zamknięte są odcinkiem łuku i zaopatrzone w witraże. Usytuowanie ołtarza i ambony także wskazuje na zmiany jakie nastąpiły na przestrzeni lat. Z czasów przed rozbudową pochodzą trzy ołtarze, które datuje się na koniec XIX wieku. W nich znajdują się obrazy w stylu barokowym. I tak w ołtarzu głównym umieszczono obraz przedstawiający Pana Jezusa na krzyżu, a w ołtarzach bocznych wizerunki św. Franciszka z Asyżu i św. Benedykta Labre. Trzeci obraz z 1920 roku w ołtarzu bocznym przedstawia Matkę Boską Częstochowską. W części pierwotnego kościoła znajdują się dwa obrazy pochodzące z 1780 roku przedstawiające Matkę Boska Pocieszenia i św. Jadwigę oraz krucyfiks w stylu barokowym.

Ze św. Marcinem i św. Barbarą
Kim był św. Marcin, wszyscy wiedzą. Jako patron parafii odolanowskiej z wysokości ołtarza głównego czuwa nad kościołem. Jego figura wykonana została w stylu barokowym. W tym samym stylu zachowane są dwa boczne ołtarze. Jeden poświęcony Matce Boskiej Pocieszenia, a drugi ołtarz patronalny kościoła - św. Annie. Nie poddając się upływowi czasu ze swym niecodziennym przedstawieniem czterech Ewangelistów po lewej stronie prezbiterium prezentuje swe piękno ambona, która kiedyś umieszczona była przy drugim filarze świątyni. Zdobią ją złocenia, jak i piękny baldachim.
Niewątpliwie cenna dla kościoła św. Marcina jest odrestaurowana monstrancja, która została ufundowana dla parafii w 1737 roku. O tym fakcie świadczy wygląd tej monstrancji. Otóż krańce ramion zajmują figurki św. Marcina i św. Barbary oraz dwóch aniołków dotykających promieni. Św. Marcin ukazany jest w stroju biskupim w chwili, gdy mieczem odcina połę płaszcza, a obok klęczy żebrak. Św. Barbara natomiast przedstawiona jest z kielichem i Hostią oraz wieżą z okienkami. Połączenie trzonu z glorią zdobi półplastyczna figura Matki Boskiej Niepokalanej, stojącej na półksiężycu i globie oplecionym przez węża, który trzyma w pyszczku jabłko. Są więc obecni patroni kościołów odolanowskich oraz NMP Niepokalana i aniołowie.

Z innej perspektywy
Dach świątyni posiada formę dwuspadową i wznosi się na nim wieżyczka na sygnaturkę. Nawy kościoła oddzielone są od siebie filarami połączonymi w arkady. Łuki arkad i sklepienia pokrywają polichromie wykonane w latach 1938-1939. Naprzeciw prezbiterium, przy ścianie z głównym wejściem do świątyni, ulokowany jest chór muzyczny z prospektem organowym, wsparty na kolumnach. Przed świątynią ustawiona jest rzeźba przedstawiająca św. Floriana wykonana w drugiej połowie XIX wieku przez Pawła Brylińskiego, która do 1940 roku stała na miejscowym rynku. Zlikwidowały ją władze okupacyjne, ale mieszkańcom Odolanowa udało się rzeźbę ukryć i przechować przez lata II wojny światowej. Po wojnie przeniesiono ją na obecne miejsce. W 2016 roku ks. prałat Dariusz Smolnik, proboszcz parafii powołał komitet, któremu zaproponował odnowienie krzyża. Niestety warunki pogodowe zniszczyły krzyż i podjęto wówczas decyzję o postawieniu nowego krzyża, a tym samym o przywróceniu pamięci i świetności miejsca upamiętniającego dawny kościół i cmentarz na Przedmieściu.
Na tym nie zakończyły się prace remontowe, to dopiero początek. Staraniem ks. proboszcza Smolnika przy współpracy Parafialnej Rady Remontowej, a także dzięki ofiarności parafian oraz wsparciu władz samorządowych Gminy i Miasta Odolanów, wiosną 2016 roku podjęto wiele prac, które trwały przez kolejne dwa lata. Wyremontowano dach świątyni, przeprowadzono prace renowacyjne elewacji i wież kościoła. Przy tym wyremontowano także budynki przyległe do kościoła. Dzisiaj świątynia, jak i jej otoczenie prezentują się pięknie na tle miasta. Przy pracach renowacyjnych elewacji zaznaczono historię świątyni poprzez użycie kolorów odznaczających część pierwotnego kościoła i tego dobudowanego.

Tekst Arleta Wencwel
Zdjęcia Monika Rubas