Psalm responsoryjny - sacrum i muzyka

Psalm responsoryjny

W pierwotnym Kościele psalmodia była raczej recytacją niż śpiewem w dzisiejszym znaczeniu. Akcentowano w ten sposób funkcję psalmu jako słowa Bożego. Traktowano zatem psalm jako jedno z czytań liturgii Słowa. Od III wieku do wykonawstwa psalmu zaczął stopniowo włączać się lud przez powtarzanie krótkiej aklamacji zwanej responsem - stąd określenie psalm responsoryjny.

W okresie od VI do VIII wieku psalmodia responsoryjna zaczęła znikać. Prosty recytatyw psalmowy oraz respons otrzymywały coraz ozdobniejsze melodie. Lud odsunięto od udziału w responsorium. Powstał graduał, który wymagał już wyszkolonych śpiewaków. Solista wchodził na stopnie ambony (gradus - stopień, stąd graduał) i solowo wykonywał całe responsum, które schola w całości lub części powtarzała. Dalej następował werset solisty i znów respons scholi. Graduał stał się śpiewem solisty i zespołu, a nie ludu. Z prostego recytatywu wersetów wykonywanych przez solistę oraz nieskomplikowanego responsum przeznaczonego dla ludu, poprzez melodyczny rozwój stał się graduał jednym z najbardziej artystycznych śpiewów w liturgii rzymskiej. Przez niemal 800 lat nie zmienił się sposób wykonywania graduału.
Reforma liturgii po Soborze Watykańskim II przywróciła pierwotną postać psalmu responsoryjnego. Pierwszą księgę zawierającą propozycje prostych melodii psalmu po czytaniach było Graduale simplex, tam też śpiew otrzymał nazwę „psalmu responsoryjnego”. Posoborowe dokumenty jednocześnie zwracają uwagę na wyjątkowe znaczenie tego śpiewu. Tak więc obecnie można wykonywać śpiew po czytaniu na sposób gregoriański jako graduał lub psalm responsoryjny, albo też w języku narodowym w formie psalmu z refrenem. Melodie psalmów responsoryjnych w języku polskim, a jest ich niemal 300, w dużej mierze opierają się na wzorcach gregoriańskich. Pewna ich część to oryginalna twórczość kompozytorów. Niektóre czerpią melodie ze źródeł obcych, a pewna liczba oparta została na polskich pieśniach kościelnych. Badania historyczno-liturgiczne wykazują, że istotną funkcją psalmu jest aktualizacja czytań mszalnych. Dokonuje się ona w potrójnym aspekcie: dialogowym, kerygmatycznym i medytacyjnym. Forma dialogowa wynika z istoty psalmu responsoryjnego. Pozwala ona wiernym czynnie uczestniczyć w jego wykonywaniu. Funkcja kerygmatyczna, to najpierw znaczenie psalmu jako czytania, a potem jako odpowiedzi na usłyszane słowo Boże. Funkcja medytacyjna wyrosła na kanwie ozdobnego graduału, którego wierni już nie rozumieli i nie byli w stanie go wykonywać. Lud miał w ciszy rozmyślać, podczas, gdy solista i chór wykonywali ozdobne melodie graduału. W ten sposób powstał pewien dorobek wieków, który do dnia dzisiejszego nie stracił na aktualności. Z wcześniejszych rozważań wypływają pewne ważne wnioski praktyczne. Psalm po czytaniu, jako jego dalszy ciąg, winien być wykonywany, podobnie jak czytanie, przez jednego psałterzystę. Psalmu zatem nie powinno wykonywać kilku śpiewaków. Psałterzysta winien spełniać swoją funkcję z miejsca czytania słowa Bożego. Jego zadaniem jest wykonanie psalmu z ambony, a nie z chóru muzycznego. Niezgodne z rolą psalmu byłoby komponowanie i wykonywanie go w opracowaniach wielogłosowych. Zagrażałoby to formie responsoryjnej i zacierałoby zrozumienie tekstu. Powyższe racje każą bronić solowego charakteru psalmodii po czytaniu. Jest on bowiem najważniejszym śpiewem solowym liturgii Słowa i żadne względy nie mogą tej istoty psalmu po czytaniu naruszać.

ks. Jacek Paczkowski