Podstawowe wiadomości z zakresu konstrukcji organów

Podstawowe wiadomości z zakresu konstrukcji organów

Organy piszczałkowe to instrument klawiszowy, należący do grupy aerofonów - instrumentów muzycznych, w których źródłem dźwięku jest drgający słup powietrza lub też wprawiony w drgania przez strumień powietrza element metalowy, zwany języczkiem. Organy są instrumentem o bardzo złożonej budowie. Najogólniej rzecz biorąc instrument ten składa się z trzech zasadniczych elementów: grupy piszczałek, mechanizmu gry (traktury), aparatu tłoczącego powietrze oraz szafy organowej.

Najbardziej eksponowaną częścią instrumentu jest szafa organowa, stanowiąca obudowę wszystkich elementów i mechanizmów składowych organów. Szafa organowa pełni dodatkowo rolę rezonatora akustycznego oraz funkcję dekoracyjną (zwłaszcza jej najbardziej widoczna frontowa część nazywana prospektem). Szafa organowa spełnia zatem podwójną rolę. W pierwszej z nich szafa jest ozdobną częścią instrumentu - wiele szaf organowych, zwłaszcza starszych, jest bogato zdobionych oraz rzeźbionych i stanowi dzieła sztuki. Z drugiej strony szafa organowa zabezpiecza wnętrze organów przed wpływami zewnętrznymi, wpływa też korzystnie na wypromieniowanie dźwięku przez organy. Szafa zapewnia organom większą trwałość, chroniąc wnętrze przed kurzem i słońcem, pozwala też ukierunkować wydobywający się z organów dźwięk w sposób korzystny. Szafa powinna być zbudowana z masywnego drewna i stanowić zwartą konstrukcję. Wypromieniowanie dźwięku z organów powinno zachodzić głównie przez część szafy stanowiącą prospekt (organy mogą posiadać jednocześnie kilka prospektów). Organy budowane współcześnie przez najlepsze na świecie firmy wyposażone są zawsze w szafy.

Inną widoczną częścią organów jest stół gry (kontuar) z klawiaturą lub klawiaturami ręcznymi (manuałami), klawiaturą nożną (pedałem) oraz różnorodnymi przyciskami, manubriami, przełącznikami ręcznymi lub nożnymi, itp. Praktycznie cała reszta elementów składowych klasycznych organów nie jest widoczna na zewnątrz, oczywiście oprócz piszczałek umieszczonych w prospekcie. Trzeba sobie zdać sprawę z tego, że piszczałki widoczne na tej dekoracyjnej części szafy organowej, stanowią na ogół niewielki procent ogólnej liczby piszczałek zamontowanych w instrumencie. Reszta wraz z wszystkimi mechanizmami ukryta jest najczęściej wewnątrz szafy. Piszczałki wargowe i języczkowe (czasem również inne elementy grające) są podstawowym źródłem dźwięku w organach. Najczęściej spotyka się piszczałki wykonane ze stopów cyny z ołowiem lub z drewna. Szeregi piszczałek grupowane są w tzw. głosy (rejestry) organowe. Piszczałki każdego głosu charakteryzują się zwykle podobną budową i wyrównanym brzmieniem. Poza głównymi generatorami dźwięku w organach - piszczałkami skonstruowanymi na zasadzie aerofonów, występować mogą sporadycznie generatory dźwięku działające na innych zasadach. Należą do nich dzwony, ksylofony, dzwonki lub celesty, których dźwięk wytwarzany jest na zasadzie perkusyjnej. Spis głosów jakimi dysponuje instrument nazywany jest dyspozycją organów. Niewielkie instrumenty wyposażone są w kilka głosów, w instrumentach średnich i dużych natomiast, liczba głosów może dochodzić do kilkudziesięciu. Wielkość organów określa się w oparciu o ilość głosów i manuałów w instrumencie: organy wielkie - ponad 60 głosów, więcej niż trzy manuały i pedał, monumentalny często wieloczęściowy prospekt; organy średnie - ponad 25 głosów, więcej niż dwa manuały i pedał, prospekt jedno lub wieloczęściowy; organy małe - kilkanaście głosów, dwa manuały z pedałem lub jeden manuał z pedałem

Wszystkie piszczałki ustawione są na drewnianych skrzyniach (wiatrownicach), w których dokonywany jest rozdział sprężonego powietrza. Na przestrzeni dziejów wykształciło się mnóstwo różnych odmian wiatrownic, choć ich podstawowe funkcje pozostają niezmienione. Niewielkie instrumenty wyposażone są w jedną wiatrownicę, duże organy natomiast działają w oparciu o kilka wiatrownic. Powietrze dostarczane pod stałym ciśnieniem do wiatrownic wytwarzane jest w miechach napędzanych ręcznie, nożnie lub w sposób automatyczny (elektryczny).  Jak wyżej wspomniano, powietrze pod ciśnieniem tłoczone jest do wiatrownic, w których następuje jego rozdział do piszczałek. Rozdział powietrza możliwy jest dzięki mechanizmom przenoszącym ruch klawiszy (w klawiaturach kontuaru) na ruch wentyli znajdujących się w wiatrownicach i wpuszczających sprężone powietrze do piszczałek. W organach z różnych okresów można się zetknąć z wieloma odmiennymi systemami przenoszenia tego ruchu. Systemy te nazywane są trakturami. Traktura jest więc elementem pośredniczącym między klawiaturą a wiatrownicą, z ustawionymi na niej piszczałkami, w takim przypadku mówi się o trakturze gry. W zależności od konstrukcji i podstawowego „nośnika” ruchu w trakturach, spotyka się podstawowe ich systemy: trakturę mechaniczną, pneumatyczną i elektryczną. Najczęściej w organach występuje również traktura rejestrowa. Jest to również system łączący elementy sterujące z wykonawczymi, ale w tym przypadku odnoszące się do włączania i wyłączania rejestrów. Mechanizmy rejestrowe umożliwiają uaktywnianie wybranych głosów organowych, pozwalając tym samym na zróżnicowanie dynamiczne i brzmieniowe gry na organach.

ks. Jacek Paczkowski