Pieśni Wielkopostne - Sacrum i muzyka

Sacrum i muzyka
Pieśni Wielkopostne

Wielki Post ma przygotować i przybliżyć wiernym centralny punkt roku liturgicznego - Misterium Paschalne. Dlatego opisy pojmania, męki i ukrzyżowania Chrystusa, jakie znajdujemy w ewangeliach od wieków silnie oddziaływały na wyobraźnię zarówno twórców muzyki klasycznej, jak i ludowej. Ważne miejsce w zrozumieniu i przeżyciu Męki Pańskiej odgrywają pieśni wielkopostne.

Okres Wielkiego Postu trwa od Środy Popielcowej do Mszy Wieczerzy Pańskiej wyłącznie. Liturgia rzymska od IV wieku nazywa ten okres czterdziestodniowym. Bardziej oddając istotę tego czasu, pod względem funkcji i treści, okres ten określony został jako wielkanocnej pokuty. Od zarania chrześcijaństwa we wszystkich lokalnych kulturach okres ten cechuje bogata obrzędowość liturgiczna i ludowa. Zmiany zachodzące w kościele: wprowadzenie chorału gregoriańskiego do liturgii, odmawianie głównych modlitw w języku ojczystym, tradycje muzyczne klasztorów rozsianych po całej ówczesnej Europie, nowe prądy teologiczne, to niektóre z przyczyn, które spowodowały, że w minionych wiekach powstawały bogate lokalne tradycje związane z Wielkim Postem. Składały się na nie: obrzędy liturgiczne, dramaty liturgiczne, misteria pasyjne, udramatyzowane procesje i pieśni. Celem ich było głębsze przeżywanie męki i śmierci Chrystusa przez wiernych. Nie bez znaczenia był fakt, że w czasach przełomowych takich jak wojny czy epidemie, powracała tematyka eschatologiczna, oczekiwanie końca świata, a to z kolei wiązało się z nawoływaniem do pokuty, nawrócenia i przywoływaniem śmierci Chrystusa.
Pieśń liturgiczna, której zadaniem jest przybliżanie tajemnicy danego okresu, w tej obrzędowości zajmuje znaczące miejsce. Pieśni pasyjne odznaczają się bogactwem form. Obejmują one zarówno pochodzące z chorału pieśni liturgiczne (sekwencje, hymny procesyjne), jak i paraliturgiczne o swobodnej i różnorodnej formie (pieśni katechetyczne, godzinowe, plankty – opiewające ból i rozpacz Matki Boskiej Bolesnej, lamenty). Pod względem budowy pieśni pasyjne są najczęściej krótkimi utworami o charakterze pieśni zwrotkowej. Według tradycji już opat Jan z Witowa żyjący na przełomie XIII i XIV wieku miał być autorem „Pieśni o Męce Pańskiej, które długo w kościele w poście śpiewano”. Najstarszą znaną polską pieśnią pasyjną jest pochodząca z XIV wieku pieśń „Jezus Chrystus Bóg człowiek”, zwana Godzinkami o Męce Pańskiej. Kolejne pieśni XIV i XV wieczne to: „O waszego świata wszek lud”, Żale Matki Boskiej pod krzyżem”, „Posłuchajcie, bracia miła” i wysuwająca się na czoło pieśni pasyjnych „Żołtarz Jezusów, czyli piętnaście rozmyślań o Bożym umęczeniu” przypisywany bł. Władysławowi z Gielniowa. Omawiając twórczość pasyjną szczególną uwagę należy zwrócić na nabożeństwo „Gorzkich żali”, które jest na wskroś polskie - powstało bowiem na przełomie XVII i XVIII wieku w Polsce, wyrastając z ducha ówczesnej pobożności ludowej. Związane jest z historią Bractwa św. Rocha przy kościele św. Krzyża w Warszawie, gdzie po raz pierwszy w 1698 roku odprawiono nabożeństwo pasyjne będące pierwowzorem dzisiejszych „Gorzkich żali”. Również pierwszy ich tekst słowny „Snopek mirry z Ogrodu Gethsemańskiego” został wydany w 1707 roku z inicjatywy tegoż bractwa. Dziś pieśni wielkopostne nadal cieszą się dużym uznaniem, w zbiorach chórów repertuar ten zajmuje wiodące miejsce, wzbogacany jest nowymi kompozycjami, powstają nowe pieśni liturgiczne. Wielką nadzieją na zachowanie kultury muzycznej kościoła napawa fakt, iż wielu współczesnych twórców sięga do skarbca tych najstarszych i tak pięknych pieśni, choćby z opracowania M. M. Mioduszewskiego. Wymownym tego przykładem jest wydanie płyty „Słońce nagle zgasło” zespołu Deus Meus czy „Polskie pieśni wielkopostne” Stanisława Soyki. Mimo, iż nie zawsze zachowują formę właściwą dla liturgii, oddają nostalgię śmierci Chrystusa i nadzieję zbawienia. 

ks.Jacek Paczkowski