Chorał gregoriański

Chorał gregoriański, określany nazwami (cantus choralis, cantus gregorianus, carmen ecclesiasticum) jest jednogłosowym śpiewem liturgicznym z tekstem łacińskim. Hildegarda z Bingen, niemiecka wizjonerka obdarzona wieloma talentami, w tym muzycznym, idzie jeszcze dalej w określeniu chorału i mówi, że jest to śpiew harmonia coelestis (niebiańskiej harmonii), śpiewany dla oddawania Bogu chwały. Skodyfikowanie liturgicznych śpiewów kościelnych nastąpiło za pontyfikatu papieża Grzegorza Wielkiego (590-604) i od jego imienia śpiew liturgiczny Kościoła rytu rzymskiego przyjął nazwę chorału gregoriańskiego. Repertuar chorału obejmuje śpiewy mszalne, brewiarzowe, procesyjne i pogrzebowe. Chorał gregoriański powstał z połączenia rytu starorzymskiego z galijskim (śpiew wykonywany na terenie ówczesnej Galii) i stanowi jedną z czterech wersji śpiewu liturgicznego obok śpiewu mozarabskiego, ambrozjańskiego i benewenckiego.

Śpiew gregoriański jest właściwym śpiewem Kościoła Rzymskiego; jedynym śpiewem, który Kościół odziedziczył po dawnych Ojcach i którego przez długie stulecia strzegł zazdrośnie w swych księgach liturgicznych, i w pewnych częściach liturgii go nakazuje papież Pius X. Chorał jest zatem prawdziwą sztuką i w najwyższym stopniu realizuje on cechy muzyki sakralnej – świętość, piękność formy i powszechność. Dlatego Sobór Watykański II stanowi, że śpiew gregoriański Kościół uznaje za własny. Z tej racji powinien zajmować pierwsze miejsce wśród innych równorzędnych rodzajów śpiewu.

Na kształtowanie się melodyki chorałowej dominujący wpływ wywierał tekst łaciński, zwłaszcza akcent toniczny. W czasie formowania się chorału, łacińska sylaba akcentowana miała charakter wzlotu, była lekka, łączyła się z wyższym dźwiękiem. Natomiast sylaba nieakcentowana była ciężka i miała charakter spoczynku, dźwięk niższy.

Melodyka chorałowa kształtuje się według zasady symetrycznej formy łukowej. Melodia wznosi się, utrzymuje na pewnym poziomie, osiąga punkt kulminacyjny i opada.

Śpiewy chorałowe wyraźnie ilustrują treść tekstu. Ważną rolę w tej ilustracji odgrywają interwały (odległość między dźwiękami). Interwały w przebiegu melodii chorałowych odzwierciedlają przeżycia duchowe, wyrażane przez tekst liturgiczny. Ruch dźwięków w interwałach sekundowych i tercjowych jest wyrazem spokoju i równowagi duchowej. Kwarta informuje o czymś wielkim i uroczystym np. antyfony adwentowe: „O Sapientia”, „O Emanuel”. Interwał kwinty, podkreśla wyniosłość i radość. I tak radość bożonarodzeniową wyraża introit „Puer natus est nobis” - „Dziecię nam się narodziło”, czy uroczysty introit „Gaudeamus” - „Radujmy się”.

W Encyklice Jana Pawła II Ecclesia de Eucharystia (17 IV 2003 r.), w rozdziale V Piękno celebracji Eucharystycznej Ojciec Święty w nauczaniu dotyczącym bezpośrednio muzyki liturgicznej dostrzega natchnione melodie gregoriańskie i wielkich kompozytorów. Mimo upływu czasu i zmieniających się tendencji w estetyce muzycznej dzisiejszego człowieka, zostaje podtrzymana monodia liturgiczna, którą do Soboru Watykańskiego II uważano wyłącznie w postaci chorału gregoriańskiego. Ten dokument potwierdza tak trafnie wyrażone słowa przez księdza W. Gieburowskiego: Chorał i liturgia, to jedna organiczna, nierozerwalna całość; liturgia to element życiowy dla chorału gregoriańskiego, liturgia i chorał to dusza i ciało; jak ciało bez duszy istnieć nie może, tak zamiera chorał bez liturgii. W interpretacji chorału należy pamiętać, że jest on śpiewem sakralnym integralnie związanym z liturgią. Śpiewy chorałowe są więc przejawem liturgicznej modlitwy Kościoła. 

Dzisiaj, po wprowadzeniu śpiewów w językach narodowych, chorał gregoriański został praktycznie całkowicie wyeliminowany z liturgii, dlatego zamarł. Uprawiany jest przeważnie w wymiarze koncertowym i nagraniowym,  ale to nie jest jego przestrzeń.

ks. Jacek Paczkowski